Hoe mensen muziek ontwikkelden – vanaf nul

De muzikaliteit van dieren

Dieren hebben hun eigen muziek. Als je het grotere plaatje bekijkt en ziet waar de muziek van de homo sapiens vandaan komt, komt de grootste grap, het ironische eraan is dit: mensen zijn helemaal niet zo muzikaal. En we weten dit omdat we geëvolueerd zijn langs de lijn van de apen – en apen, vergeleken met vogels, zijn niet muzikaal. Hoe kan ik dat zo beweren? Nou, vogels hebben een vocaal leervermogen.

Ze kunnen creatief nieuwe liedjes leren. Apen kunnen dat niet. Ze zijn beperkt tot de akkoorden waarmee ze geboren worden. Insecten kunnen samen in ritme pulseren, en dat hebben apen niet. Het is dus heel vreemd dat mensen geëvolueerd zijn uit apen, die niet muzikaal zijn, maar dat mensen opnieuw muziek hebben ontwikkeld, helemaal vanaf de basis.

‘Voyager 2, net als Voyager 1 daarvoor, is een wonder van technologie. Een opmerkelijk instrument in de zoektocht van de mensheid naar hemelse kennis.’ – Dus toen NASA de ‘Gouden Plaat’ aan boord van Voyager zond, 40 jaar geleden, stelde dit een zeer interessant gedachte-experiment voor omdat NASA de plaat vulde met diverse voorbeelden van menselijke muziek.

Bijvoorbeeld, een Bach-Brandenburgconcert, Chuck Berry’s “Johnny B. Goode”, panfluiten van de Salomonseilanden, hofmuziek gamelan uit Java. Als we ons voorstellen dat buitenaardse wezens dit over een miljard jaar openen, zullen ze dan een gemeenschappelijke noemer kunnen extrapoleren, iets fundamenteel menselijks uit deze verzameling van aardse muziek? En dit roept de vraag op: Wat hebben ze gemeen?

De gemeenschappelijkheid van muziek

Nu, ik denk dat wat ze gemeen hebben, zelfs voor een buitenaards wezen, is dat sapiens ‘platlanders’ zijn. We bewonen een zeer smalle band van perceptuele ruimte. We kunnen niet zo laag horen als walvissen. We kunnen niet zo hoog horen als vleermuizen. Onze liedjes zijn niet zo lang als die van walvissen, die 23 uur lang kunnen zijn. Ze zijn niet zo snel als een lied van de dwergvleermuis, die zo kort kan zijn als een vleugelslag. Wat ze echter zullen zien, is veel gemeenschappelijkheid tussen de muziek van sapiens en dierenmuziek.

Beiden zijn hiërarchisch, dat wil zeggen dat we herhalen op stijgende niveaus. Muziek is de kunst van herhaling. Je hebt noten op de maat. Je hebt maten herhaald in een frase. Je hebt frasen in een sectie. Sectie in het werk, en zo ad infinitum. Dat zou buitenaardse wezens als interessant kunnen opvallen. En ze zouden kunnen zeggen: “Wel, eigenlijk is dit niet zo verschillend van dierenmuziek.”

Maar ze zullen sapiens wellicht herkennen aan misschien deze wandelmaat, die teruggaat tot Australopithecus, vier miljoen jaar geleden. Als we het hebben over de oorsprong van menselijke muziek, gaat het echt over het samenstellen van elementen van muziek, die veel later in de tijd werden gesynthetiseerd. En een van deze elementen was het hebben van twee benen. Dat wat de eerste hominiden onderscheidt van apen, en onze gemeenschappelijke voorouder, was het op onze voeten staan.

Er is een verband tussen ritme en emotie, wat te danken is aan de verbindingen in het menselijk brein tussen de motorische gebieden die onze beweging controleren en de gebieden die gehoor controleren. Bijvoorbeeld, ik woonde eens een concert bij met mijn peuter, en er waren duizend peuters die instinctief op en neer sprongen op de muziek van het orkest dat de “Lone Ranger” speelde.

Nu hadden ze de “Lone Ranger” nog nooit eerder gehoord, maar ze hadden een instinctieve reactie op dat ritme. Lopen is dus de eerste stap van een hele cascade aan evolutionaire aanpassingen. Ons schedelvolume verdrievoudigt; we worden een stuk slimmer. En met onze toegenomen hersengrootte, komt een capaciteit om onze vingers te controleren, om verbindingen te maken met de motorische domeinen van ons brein.

Deze worden behendiger en uiteindelijk capabeler om fluiten te maken en te bespelen. Maar rechtop staan geeft ons ook meer ruimte om te ademen. En onze larynx daalt door onze vocale traktaten. Ons hyoïdbot, dat onze tong ondersteunt, evolueert zodat we kunnen articuleren wat we zingen. En naarmate onze vocale trakt leerde om een oneindig grotere variëteit aan geluiden te produceren, overtrof onze capaciteit om geluiden te maken hun functie.

Als je ons vergelijkt met bijvoorbeeld de groene meerkat, die vier soorten oproepen kan maken. En elke oproep waarschuwt andere meerkatten voor een specifiek soort gevaar. Maar wanneer je duizend soorten geluiden kunt produceren, is er een overschot aan geluiden. En hier begint muziek een mogelijkheid te worden waar je met geluid speelt, je geniet van geluid omwille van het geluid, niet langer met een functie. En op dit punt, denk ik, wijkt menselijke muziek af van dierlijke vocalisaties of dierlijke oproepen.

Wat menselijke muziek ook zo onderscheidend maakt, zijn de zeer menselijke drijfveren van emoties. En inderdaad, de eindigheid van het menselijk leven. Verdriet, blijdschap, woede, angst, enzovoort.

We hebben spiegelneuronen in onze hersenen. Als jij verdrietig bent, voel ik instinctief jouw verdriet mee. Ik spiegel het, ik voel met je mee – en dat is hetzelfde met muziek. Wanneer ik een triest lied hoor, sympathiseren mijn spiegelneuronen instinctief of spiegelen het menselijke verdriet dat in dat trieste lied gecodeerd is. En muziek zit vol met dergelijke reacties. Muziek is gemaakt van patronen.

En patronen kunnen ofwel hun loop hebben, of ze kunnen gefrustreerd worden door schokken. En wanneer we een schok in muziek horen – het kan een knal zijn, of de onderbreking van een patroon – dat betrekt dezelfde faculteiten in ons brein als gevaar in het veld. Maar natuurlijk gaat er niemand dood in muziek; dit is slechts een afgeleid effect daarvan.

Dit is waarom we denken dat muziek in staat is om emotie op een zeer viscerale manier uit te drukken. Muziek is een fantastische manier om je diepste emoties en je identiteit uit te drukken, wat niet door taal gevangen kan worden. Waarom is dat? Omdat muziek veel te precies is om door woorden gevangen te worden wat er gaande is.

En er is een reden waarom tieners hun smaak in muziek vastleggen met liedjes die ze in die tijd leren. Omdat muziek altijd is gekomen om de identiteit van wie je bent te definiëren. Dus de vraag of muziek een universele taal is, is een interessante omdat, aan de oppervlakte, muziek absoluut universeel is. Wat mensen naar de tafel brengen, is dat wij de grote synthesizers zijn – we hebben de ritmes van insecten, de melodie van vogels, de gestuele socialiteit (gebarentaal) van apen samengebracht.

Ik denk dat het een reden is waarom, hoewel menselijke muziek aangeboren en universeel is, het ook geleerd is. En er is ook een reden waarom mensen altijd achtervolgd zijn door een nostalgie voor vogelzang. We horen vogels in de bomen. En dit geeft ons een gevoel van ontoereikendheid omdat vogelzang natuurlijk is en menselijke muziek dat niet is.

Deze ervaring van het luisteren naar vogels kan ons herinneren aan onze eigen muzikale beperkingen en tegelijkertijd aan de rijke diversiteit van muzikale expressie die we als soort hebben ontwikkeld. Ondanks onze evolutionaire achtergrond, waarbij we afstammen van wezens die niet bijzonder muzikaal waren, hebben mensen een complex en rijk muzikaal landschap gecreëerd dat onze emoties, sociale interacties en culturele identiteiten vormgeeft.

Het verhaal van muziek en mensheid is dus niet alleen een verhaal van biologische evolutie, maar ook een van culturele evolutie. Terwijl we door de geschiedenis heen gaan, zien we hoe muziek zich heeft ontwikkeld en aangepast aan verschillende omgevingen, behoeften en technologieën. Van de eerste fluiten gemaakt van dierenbotten tot de complexe digitale composities van vandaag, muziek blijft een fundamenteel aspect van het menselijk leven. Het verbindt ons niet alleen met elkaar, maar ook met ons verleden en onze voorouders. Het biedt een venster op de veelheid van menselijke ervaringen en de breedte van onze emotionele werelden.

Zo blijft muziek, ondanks zijn universele aanwezigheid in alle menselijke culturen, een mysterieus en betoverend fenomeen. Het overstijgt taal en cultuur, raakt aan iets fundamenteels in ons wezen, en blijft een bron van inspiratie, troost en vreugde voor velen. Het feit dat we uit niet-muzikale voorouders zijn geëvolueerd en toch zo’n rijke muzikale traditie hebben opgebouwd, spreekt tot de creativiteit en vindingrijkheid van de menselijke geest.

En misschien, als buitenaardse wezens ooit onze Voyager-platen vinden en beluisteren, zullen ze een glimp opvangen van deze unieke menselijke geest — onze liefde voor schoonheid, ons vermogen om te innoveren, en onze onuitputtelijke drang om te communiceren en verbinding te maken door de universele taal van muziek.