Menopauze: Een gezonde leefstijlgids Voor Vrouwen In De Overgang

Ontvang je gratis exemplaar van Wie Ben Jij? en krijg inzichten en updates die je helpen bij je persoonlijke groei.

"Antwoorden op de belangrijkste vraag die je jezelf kunt stellen, vanuit een spiritueel filosofisch perspectief."

Schakel JavaScript in je browser in om dit formulier in te dienen.kadence-form-47685_083324-0e .kadence-blocks-form-field.kb-submit-field { display: none; }

Dit artikel is bedoeld voor vrouwen die symptomen van de menopauze ervaren en biedt algemene informatie niet alleen voor vrouwen die deze uitdagende fase van hun leven ingaan, maar ook voor ondersteunende partners en families.

De menopauze is een natuurlijk onderdeel van het ouder worden en treedt meestal op tussen de leeftijd van 45 en 55 jaar. Sommige vrouwen kunnen een vroegere of latere menopauze ervaren.

Definitie
De menopauze wordt gedefinieerd als het uitblijven van de menstruatie gedurende 12 maanden, veroorzaakt door een daling van de oestrogeenspiegels.

Symptomen zijn onder meer opvliegers, nachtelijk zweten, een slecht humeur, weinig zin in seks, slaapproblemen, vaginale droogheid of pijn bij het vrijen en een slecht geheugen of concentratievermogen.

Een huisarts kan behandelingen aanbevelen, zoals hormoonvervangende therapie (HVT) of vaginale oestrogeencrèmes. Het volgen van een gezonde levensstijl en het veranderen van een paar gewoonten kan echter ook helpen om de symptomen te verbeteren.

Alvast 5 van de belangrijkste punten

Regelmatige lichaamsbeweging helpt bij het verbeteren van de botdichtheid en het verlagen van het stresshormoon cortisol. Dit draagt bij aan een betere algehele gezondheid tijdens de menopauze.
Een gezond dieet, rijk aan calcium en vitamine D, is cruciaal voor het behoud van sterke botten. Het helpt ook bij het verminderen van de ernst van menopauze symptomen.
Mentale welzijnstechnieken zoals cognitieve gedragstherapie (CGT) en mindfulness kunnen helpen bij het beheersen van stress en angst. Ze dragen bij aan het verbeteren van de kwaliteit van leven.
Seksuele activiteit kan comfortabeler worden gemaakt door het gebruik van vaginale moisturizers en glijmiddelen. Open communicatie met de partner is hierbij essentieel.
Het vermijden van triggers zoals cafeïne en alcohol kan helpen bij het verminderen van opvliegers en nachtelijk zweten. Stoppen met roken is ook van groot belang.

Lichaamsbeweging

De richtlijn van de Nederlandse gezondheidsraad voor volwassenen beveelt minstens 150 minuten matige intensiteit of 75 minuten intensieve lichaamsbeweging per week aan. Dit geldt in het bijzonder voor vrouwen die symptomen van de menopauze ervaren. Je wekelijkse oefeningen kunnen worden opgedeeld in kleine sessies, een mix van beide of alles in één keer.

Wat is matige- en wat is intensieve intensiteit?

Matige intensiteit oefening moet je hartslag verhogen. Je ademhaling neemt toe tot een niveau waarop je kunt praten, maar niet kunt zingen. Voorbeelden zijn stevig wandelen, fietsen, aquarobics of zelfs een grasmaaier voortduwen.

Intensieve oefening verhoogt je hartslag en je ademhaling verandert. Hardlopen, zwemmen, hockey, voetbal, korfbal, racefietsen, aerobics of zwemmen zijn enkele mogelijkheden.

Menopauze Een gezonde leefstijlgids Voor Vrouwen In De Overgang

Gezondheidsvoordelen van oefeningen

Verbeteren van de botdichtheid

Naarmate de oestrogeenproductie afneemt tijdens de menopauze, begint het lichaam sneller botmineralen af te breken dan dat het ze kan opbouwen. Dit resulteert in een vermindering van de botdichtheid, wat een bijdragende factor kan zijn voor botontkalking. Eén op de drie vrouwen in de menopauze zal een botbreuk als gevolg van botontkalking oplopen.

Het goede nieuws is dat spierversterkende, weerstand biedende, lichte impact oefeningen de botdichtheid kunnen verhogen. Onderzoek toont aan dat een progressief weerstandstrainingsprogramma van minimaal vier tot zes maanden de botdichtheid positief kan beïnvloeden, dus het is nooit te laat om te beginnen.

Wandelen, traplopen, dansen, springen en hardlopen worden allemaal geclassificeerd als spierversterkende activiteiten. Spierversterkende oefeningen kunnen gewichtheffen zijn, het gebruik van weerstandsbanden of zelfs het dragen van het gewicht van je eigen lichaam, bijvoorbeeld door push-ups te doen.

Het Centrum voor Botkwaliteit aan het LUMC adviseert twee tot drie sessies krachttraining per week. Een simpele activiteit kan zijn om acht tot twaalf keer vanuit je stoel te gaan zitten en weer op te staan zonder je armen te gebruiken.

Het hart en vaat stelsel

In simpele termen is het hart en vaat stelsel je hart, bloedvaten en het bloed daarbinnen. Oestrogeen speelt een rol bij het behouden van een gezond stelsel door de flexibiliteit van de bloedvaten te behouden en helpt ook om het cholesterolgehalte te beheersen.

Naarmate de oestrogeenproductie afneemt, lopen vrouwen risico op een hogere bloeddruk en de opbouw van plaque, wat leidt tot ziekte van de kransslagaders, hoge bloeddruk, een hartaanval of beroerte.

Door de door de Nederlandse Gezondheidsraad aanbevolen matige of intensieve lichaamsbeweging per week te behalen, bevorder je de gezondheid van je hart- en vaatstelsel. Enkele voorbeelden hiervan vind je onder “Wat is precies matige en intensieve intensiteit?”.

Geraadpleegde bronnen: Beweegrichtlijnen 2017 | Advies – Gezondheidsraad – Officiële richtlijnen voor lichaamsbeweging in Nederland.

Menopauze Een gezonde leefstijlgids Voor Vrouwen In De Overgang

Verlagen van cortisolspiegels

Cortisol is je stresshormoon. Het kan de balans van je hormonen verstoren, je menopauzesymptomen verergeren en, samen met verminderd oestrogeen, bijdragen aan vetafzettingen rond de buik. Vóór de menopauze waren deze mogelijk gelijkmatiger verdeeld.

Lichaamsbeweging maakt endorfines vrij, dit zijn ‘feelgood’-hormonen. Dit helpt stress te verminderen door je cortisolspiegel te verlagen, calorieën te verbranden en je positiever te voelen. Ademhalingstechnieken, yoga en meditatie zijn geweldige manieren om stress te verminderen (zie het gedeelte over mentaal welzijn hieronder).

Samenvattend: lichaamsbeweging verhoogt je hartslag, verbetert je hartstelsel en helpt hart en vaat complicaties te voorkomen. Training met gewichten of weerstandsbanden verbetert de spier- en botsterkte, wat het risico op breuken vermindert en de stofwisseling verbetert – dit zal helpen bij de verspreiding van vetafzettingen op middelbare leeftijd.

Het belangrijkste is het vinden van oefeningen die je leuk vindt om te doen, omdat je ze dan eerder zult volhouden. Je kunt je training op elk niveau beginnen en geleidelijk opbouwen in de loop van de tijd.

Verklarende woordenlijst

Menopauze: De periode in het leven van een vrouw waarin de menstruatie stopt, meestal tussen de 45 en 55 jaar.
Oestrogeen: Een geslachtshormoon dat een belangrijke rol speelt in de vrouwelijke voortplanting en andere lichaamsfuncties.
Cortisol: Een stresshormoon dat het lichaam aanmaakt als reactie op stress.
Osteoporose: Een aandoening waarbij de botten zwak en broos worden, waardoor ze gemakkelijker breken.
Hormoonvervangende therapie (HVT): Een behandeling die hormonen vervangt die het lichaam niet meer aanmaakt tijdens de menopauze.

Voeding

Een gezond voedingspatroon kan helpen de ernst van de menopauzesymptomen te verminderen. Het helpt ook beschermen tegen langdurige gezondheidsproblemen die verband houden met het verlies van oestrogeen, zoals hartziekten, beroertes en een afname van de botdichtheid.

Je kunt het volgende proberen om je voeding te verbeteren:

Neem voldoende voedingsmiddelen op die rijk zijn aan calcium en vitamine D voor de botgezondheid. De aanbevolen dagelijkse inname voor calcium is 700 milligram en dit zou je uit je voeding moeten kunnen halen. Goede bronnen zijn (magere) zuivelproducten, sardines uit blik, zalm, groene bladgroenten, verrijkt brood en ontbijtgranen.
Zonlicht stimuleert de aanmaak van vitamine D. Dit helpt je lichaam calcium op te nemen, wat belangrijk is voor het behoud van een goede botdichtheid. Een dagelijks vitamine D supplement met 10 microgram wordt aanbevolen van oktober tot maart.
Let op de portiegrootte. Naarmate we ouder worden, hebben we minder calorieën nodig omdat onze stofwisseling vertraagt. Aangetoond is dat overgewicht opvliegers verergert en het risico op hartziekten, suikerziekte en vitamine D tekort verhoogt. Je kunt proberen een kleiner bord te gebruiken om te helpen met portiecontrole.
Eet minstens vijf porties fruit en groenten per dag.
Beperk de inname van sterk bewerkte voedingsmiddelen en kant-en-klaarmaaltijden.
Verminder geraffineerde koolhydraten en in het bijzonder suikerhoudende voedingsmiddelen, die een sterke stijging van je bloedglucose spiegel kunnen veroorzaken en kunnen worden gevolgd door een sterke daling, waardoor je je moe en leeggezogen voelt en nog steeds honger hebt.
Verminder de zoutinname. De aanbevolen zoutinname is niet meer dan 6 gram per dag.
Je kunt proberen voedingsmiddelen te eten die fyto-oestrogenen bevatten (isoflavonen of lignanen). Ze zijn qua structuur vergelijkbaar met oestrogeen en kunnen helpen bij symptomen zoals opvliegers en vaginale droogheid. Isoflavonen zitten in sojabonen, groene bonen, linzen, kikkererwten, plantaardig eiwit, tofu en sojadranken. Lignanen worden aangetroffen in granen, lijnzaad, fruit en groenten.
Verminder je inname van cafeïne en alcohol, omdat dit kan helpen om opvliegers en nachtelijk zweten te verminderen. Cafeïne, alcohol, gekruid eten en roken zijn ook potentiële triggers voor stemmingswisselingen. Overmatig alcoholgebruik is een risicofactor bij botontkalking en botbreuken. Het wordt aanbevolen dat vrouwen niet meer dan 14 eenheden per week consumeren, met enkele alcoholvrije dagen.
Stop met roken. Vrouwen die roken, hebben een vroegere menopauze dan niet-rokers, hebben ergere opvliegers en reageren vaak niet zo goed op de tabletvorm van HVT. Roken heeft ook een toxisch effect op je botten en zorgt ervoor dat de botdichtheid niet wordt opgebouwd.

Menopauze Een gezonde leefstijlgids Voor Vrouwen In De Overgang

Mentaal welzijn

De menopauze kan het mentale welzijn van een vrouw beïnvloeden. Sommige vrouwen melden angst, prikkelbaarheid, stemmingswisselingen, lusteloosheid of gebrek aan energie. Deze symptomen kunnen, direct of indirect, andere gebieden in je leven beïnvloeden, zoals slaap en je relaties met anderen. Probeer de symptomen de baas te blijven door het advies over lichaamsbeweging en voeding op te volgen en een goed slaapritme aan te houden.

Cognitieve gedragstherapie (CGT)

Cognitieve gedragstherapie is een korte, niet-medische aanpak die nuttig kan zijn voor een reeks psychische problemen. CGT helpt mensen praktische manieren te ontwikkelen om problemen te beheersen en biedt nieuwe copingvaardigheden en nuttige strategieën. Het omgaan met angst en stress kan de fysieke symptomen van de menopauze helpen. De menopauze veroorzaakt geen angst of stress, maar overweeg wat er in je leven gebeurt dat stress kan veroorzaken. Dit kan bijvoorbeeld zijn: opgroeiende kinderen, een ouder wordende en zieke ouder, of een verandering in je sociale leven of werkleven.

Hier zijn enkele CGT strategieën voor het omgaan met opvliegers.

Fysieke symptomen: Opvlieger, zweten, hartkloppingen.
Gedachten: Iedereen kijkt naar me, ik kan het niet aan.
Gevoelens: Beschaamd, geen controle.
Gedrag: Situaties vermijden, kamer verlaten.

Beheerste ademhaling is een belangrijk onderdeel van de CGT aanpak bij opvliegers. Zoals met elke vaardigheid vereist het regelmatige oefening – ademen vanuit je buik. Ontspan bij het begin van een opvlieger je schouders, adem langzaam vanuit je buik en concentreer je op je ademhaling.

Beheerste ademhaling omvat het focussen op je ademhaling, het accepteren dat de opvlieger zal overgaan en het gewoon laten over je heen komen. CGT is bedoeld om je te helpen anders te denken in deze situatie. Overweeg om je gedachten aan te passen naar:

‘Oh nee, ik kan het niet aan’ – ‘Laten we eens kijken hoe goed ik hiermee om kan gaan, één opvlieger tegelijk.’
‘Iedereen kijkt naar me’ – ‘Ik zal mijn opvliegers meer opmerken dan andere mensen, ze merken het misschien niet.’
‘Ik heb geen controle’ – ‘Er zijn dingen die ik kan doen om de controle over te nemen.’
‘Ze zullen voor altijd doorgaan’ – ‘Ze zullen geleidelijk afnemen in de loop van de tijd.’

Mindfulness

Mindfulness is een andere psychologische techniek om het mentale welzijn te helpen beheersen. Mindfulness is een mentale toestand die wordt bereikt door de aandacht te richten op het huidige moment, terwijl men kalm de gevoelens, gedachten en lichamelijke gewaarwordingen erkent en accepteert, en wordt gebruikt als een therapeutische techniek.

Slaap

Probeer een routine te ontwikkelen om elke avond op hetzelfde tijdstip naar bed te gaan. Dit zal je lichaam en geest helpen zich op het juiste moment slaperig te voelen. Zorg ervoor dat je rekening houdt met de tijd die nodig is om je voor te bereiden op je routine. Mogelijk moet je eerder naar bed gaan om dit te compenseren.
De slaapkamer mag geen plek zijn om tv te kijken of te werken. Telefoons en computers moeten worden verwijderd om de verleiding te vermijden om e-mails te checken.
Denk na over de omgeving. Minimaliseer licht, inclusief ‘blauw licht’ van telefoons enz. en geluid zoveel mogelijk, en zorg voor een comfortabele temperatuur. Een iets koelere kamer kan helpen.
Te dicht op bedtijd eten staat je lichaam niet toe om een maaltijd volledig te verteren, dus probeer ervoor te zorgen dat je minstens een paar uur ertussen hebt.
Soms kunnen cafeïne en alcohol een negatief effect hebben op de kwaliteit van de slaap. Wees je bewust van wat en wanneer je drinkt.
Zorg ervoor dat je overdag voldoende lichaamsbeweging krijgt om ervoor te zorgen dat je lichaam zich ‘s nachts moe voelt. Probeer overdag of ‘s avonds niet te dutten.
Als je geest vol zorgen zit voor het slapengaan, probeer dan een lijst van deze te schrijven en maak jezelf duidelijk dat je deze morgen zult aanpakken. Als je ‘s nachts wakker wordt en je zorgen maakt over dingen, kan het nuttig zijn om ze op te schrijven om er de volgende dag over na te denken; houd dus papier en pen bij je bed.
Verken apps die je kunnen helpen slapen, zoals ‘Sleepio’.

Als je meer steun nodig hebt bij je mentale welzijn, praat dan met je huisarts.

Seksuele activiteit

De menopauze kan veranderingen in de vagina veroorzaken. Symptomen zijn vaak irritatie, jeuk en droogheid in en rond de vagina. Voor veel vrouwen is dit uiterst ongemakkelijk en leidt het vaak tot het vermijden van intimiteit met hun partner vanwege het ongemak dat het kan veroorzaken. Tot 40% van de vrouwen in de menopauze meldt pijnlijke seks.

De reden voor deze verandering is een gebrek aan oestrogeen in de weefsels, omdat onze eierstokken stoppen met werken. Oestrogeen maakt de weefsels van de vagina voller en zorgt voor elasticiteit en bevochtiging. Bij uitputting worden de weefsels dun en broos, waardoor ze hun elasticiteit en vetweefsel verliezen. De pH waarde in de weefsels verandert ook, wat betekent dat vrouwen in de menopauze meer urineweginfecties kunnen ervaren.

Vaginale atrofie, of atrofische vaginitis, verwijst naar de veranderingen in de bekleding van de vagina die vaak na de menopauze worden ervaren.

Het andere hormoon dat in de menopauze wordt verminderd, is testosteron, dat verantwoordelijk is voor seksuele drang, libido en het vermogen om een orgasme te bereiken.

Met de vermindering van zowel oestrogeen als testosteron in de menopauze kan ons seksleven op de een of andere manier worden beïnvloed. Naast deze symptomen merken sommige vrouwen ook aandrang om te plassen of stressincontinentie.

Advies

Tips voor wassen en opvliegers

Vermijd geparfumeerde zeep, wasverzachters en lotions. Probeer zeep te vervangen door een verzachtende wassing.
Vaginaal douchen moet worden vermeden (dit is het reinigen van de binnenkant van de vagina met water of andere oplossingen). Het kan de pH balans in de weefsels van de vagina veranderen, wat kan leiden tot potentiële spruw of infecties.
Als je frequente opvliegers ervaart, kun je nadenken over de kleding die je draagt. Je kunt katoen, lichtere items, loszittende kleding en misschien laagjes proberen die je kunt uittrekken om af te koelen.

Vaginale droogheid

Dit kan worden behandeld met een specifieke vaginale moisturizer. Kom niet in de verleiding om te experimenteren met lotions die je voor andere delen van het lichaam zou gebruiken. Vaginale moisturizers zijn verkrijgbaar op recept, om online te kopen of zonder recept.
Zorg ervoor dat de vaginale atrofie wordt behandeld met oestrogeen zetpillen, oestrogeencrème of Estring (dit is een zachte ring die drie maanden in de vagina wordt gedragen en langzaam een kleine dosis oestrogeen rechtstreeks in de vagina afgeeft om droogheid te verminderen). Je huisarts kan deze voorschrijven. Deze moeten op de lange termijn worden gebruikt.
Een glijmiddel kan seksuele activiteit ook comfortabeler maken. Door een gebrek aan natuurlijk oestrogeen neemt de vaginale bevochtiging af en worden de weefsels van de vagina dunner. Deze veranderingen, die seksuele penetratie minder plezierig kunnen maken, kunnen worden verholpen met een glijmiddel dat tijdens seksuele activiteit wordt gebruikt.
Gebruik een glijmiddel op waterbasis of op oliebasis en vermijd ongewenste glycerine en parabenen.
KY Jelly, dat wordt gebruikt voor vaginaal onderzoek, is niet ideaal als moisturizer of glijmiddel. Het bevat chemicaliën die de huid kunnen irriteren bij regelmatig gebruik, dus het kan het beste worden vermeden.
Als je pijn ervaart bij geslachtsgemeenschap, kan het leren ontspannen van de spieren van de bekkenbodem helpen wanneer de bekkenbodem te veel aanspant om de vaginale regio te ‘beschermen’. Na vaginale pijn of irritatie kan het beschermende bewakingsmechanisme in werking treden. Mogelijk moet je een gespecialiseerde bekkentherapeut raadplegen om je te helpen de spieren van de bekkenbodem te leren ontspannen.
Houd de communicatiekanalen open met je partner, zodat hij begrijpt wat je voelt en hoe het je beïnvloedt.
Praat ook met een goede vriend over je problemen, omdat het helpt om je ervaring te delen.
Bespreek opties voor hormoonvervangende therapieën (HVT) met je huisarts.
Lijd niet in stilte.

Bekkenbodemspieroefeningen

Bekkenbodemspieren moeten goed kunnen werken, zodat ze sterk genoeg zijn om je te ondersteunen en eventueel urineverlies te stoppen wanneer je hoest of niest, en om verzakkingen te helpen voorkomen. Sterke spieren verbeteren ook je seksleven en het vermogen om een orgasme te krijgen. De Squeezy app is een geweldige bron om deze spieren te helpen verbeteren.
Als je symptomen van urine-incontinentie of verzakking ervaart en je symptomen niet verbeteren, zoek dan verdere ondersteuning bij je huisarts of meld je zelf aan voor fysiotherapie.

ALGEMENE LEEFSTIJLADVIEZEN

Rust/ontspanning:

Waar kom je van tot rust? Waar laad jij van op? Zorg voor voldoende ontspanning en plan in je week deze ontspanningsmomenten structureel in.
Een vrouw plast gemiddeld 5 x per dag: maak van dit toiletbezoek een micropauze.

Voeding:

Eet drie volwaardige maaltijden per dag (ontbijt, lunch en diner).
Eet rustig en met aandacht.
Eet op vaste momenten, gevarieerd, vers en onbewerkt, dus geen pakjes of zakjes.
Beperk gebruik van koffie, theïne en zoethoutwortel bevattende thee, verse gember en scherpe kruiden.
Eet per dag tenminste 250 g groente en 200 g fruit liefst bij het ontbijt of de lunch.
Gebruik geen lightproducten en geen shakes of repen om snel af te vallen.
Laat snelle suikers staan en wees zuinig met koolhydraten.
Kies voor volkoren producten.
Drink geen alcohol of beperk het gebruik tot een minimum.
Als je rookt, probeer te stoppen.
Drink 1,5-2 liter vocht per dag.

Slapen:

Ga op een vast tijdstip naar bed, ook in het weekend.
Zorg voor frisse lucht en een donkere, stille slaapkamer.
Gebruik je bed om te slapen: geen tv kijken, bellen, werken etc.
Streef naar minimaal 7 uur en maximaal 9 uur in bed. Niet langer blijven liggen ook al heb je slecht geslapen: dit werkt een versnipperde nachtrust in de hand.
Bouw in de loop van de avond je activiteiten af: geen zware gesprekken, werk of drukke talkshows kijken.
Zorg voor fysieke inspanning overdag, zodat je ook lichamelijk vermoeid raakt.
‘s Avonds geen beeldschermen.
Zorg voor een cool down, maar dan ook letterlijk. Niet sporten later op de avond en neem ook geen warm bad; het lichaam moet afkoelen om in slaap te vallen.
Doe een ontspanningsoefening voor het slapen gaan, bijvoorbeeld met behulp van een meditatie-app.

Sport:

Beweeg dagelijks tenminste 30 min, bij voorkeur wandelen, aangezien dit ook een goede slaap bevordert.
Doe 3x per week gedurende 10 min krachtoefeningen, eventueel met behulp van een app.

Geraadpleegde bronnen:

NICE Guidance: Menopause: Diagnosis and Management (2015) – Richtlijnen over diagnose en behandeling van menopauze.
The British Menopausal Society – Informatie en advies over menopauze.
Manage my menopause – Persoonlijk advies over menopauzebeheer.
Menopause Matters – Onafhankelijke informatie over menopauze en behandelingen.
Positive Pause – Praktische ondersteuning en informatie over menopauze.
Royal College Obstetrics and Gynaecology – Behandelopties voor menopauzeklachten.
Osteoporosis – NHS – Informatie over osteoporose en botgezondheid.
Royal Osteoporosis Society – Ondersteuning en informatie over osteoporose.
Menopause – Treatment – NHS – Behandelopties en gezondheidsadvies bij menopauze.
Menopause – British Nutrition Foundation – Voedingsadvies voor vrouwen in de menopauze.
Het Centrum voor Botkwaliteit aan het LUMC

Conclusie

De menopauze is een natuurlijk proces dat invloed heeft op zowel het lichaam als het welzijn van een vrouw. Hoewel de symptomen soms uitdagend kunnen zijn, zijn er verschillende manieren om hiermee om te gaan.

Een gezonde levensstijl met voldoende beweging, een gebalanceerd dieet en stressvermindering kan helpen om klachten te verlichten en de algehele gezondheid te ondersteunen.

Daarnaast zijn er medische behandelingen beschikbaar, zoals hormoonvervangende therapie en vaginale oestrogeencrèmes, die in overleg met een huisarts overwogen kunnen worden.

Naast fysieke veranderingen kan de menopauze ook mentaal en emotioneel impact hebben. Mindfulness, cognitieve gedragstherapie en een goede slaaphygiëne kunnen bijdragen aan een beter welzijn.

Open communicatie met een partner en het gebruik van vaginale moisturizers kunnen helpen om eventuele seksuele klachten te verminderen.

Uiteindelijk is het belangrijk om te onthouden dat elke vrouw deze fase op haar eigen manier beleeft en dat er voldoende steun en oplossingen beschikbaar zijn om deze overgang zo prettig mogelijk te maken.

Ook lezen: