Het is nooit te laat om te leren – als je het op de juiste manier aanpakt en een goede cognitieve gezondheid .
Als je ooit vreest dat je te oud bent om een nieuwe vaardigheid te leren denk dan aan Priscilla Sitienei, een vroedvrouw uit Ndalat op het platteland van Kenia. Omdat ze was opgegroeid zonder lager onderwijs had ze nooit leren lezen of schrijven. Toen ze echter ouder werd wilde ze haar ervaringen en kennis noteren om aan de volgende generatie door te geven. En zo begon ze lessen te volgen op de plaatselijke school – samen met zes van haar achter-achterkleinkinderen. Ze was toen 90 jaar.
We krijgen vaak te horen dat je een oude hond geen nieuwe trucjes kunt leren, dat het grijze volwassen brein gewoon niet zoveel informatie kan opnemen als dat van een kind. Veel mensen zouden aannemen dat je een complexe vaardigheid als lezen of schrijven op je negentigste niet meer kunt oppikken nadat je een leven lang analfabeet bent geweest.
De nieuwste studies uit de psychologie en de neurowetenschappen tonen aan dat deze buitengewone prestaties geen uitzondering hoeven te zijn. Hoewel je op je 30e, 50e – of 90e misschien met wat extra moeilijkheden te maken krijgt – heeft je brein nog steeds een verbazingwekkend vermogen om veel nieuwe vaardigheden te leren en onder de knie te krijgen, ongeacht je leeftijd. En de inspanning om een nieuwe discipline onder de knie te krijgen kan zich meer dan terugbetalen in het behoud en de verbetering van je algehele cognitieve gezondheid.
Wastabletten
Maar er is niet altijd zo’n optimistische kijk geweest op het van de grond af aan leren van gloednieuwe vaardigheden als volwassene.
De heersende, pessimistische kijk op de ouder wordende geest is terug te voeren op de Oude Grieken. In zijn verhandeling De Memoria et Reminiscentia vergeleek Aristoteles het menselijk geheugen met een wastablet. Bij de geboorte is de was heet en buigzaam, maar als hij afkoelt wordt hij te taai en broos om duidelijke indrukken te vormen en ons geheugen lijdt daaronder.
Millennia later leken wetenschappers begrip van de hersenen deze opvatting te echoën. Neurowetenschappers gebruiken zelfs een woord om het aanpassingsvermogen van de hersenen te beschrijven – neuro-plasticiteit – dat direct herinnert aan de kneedbare was van Aristoteles “tabula rasa” en naarmate we ouder worden, zouden we veel van die plasticiteit verliezen.
Vooral van de kindertijd werd gedacht dat het de “kritieke periode was om die indrukken op te doen. Tegen het einde van de kritieke periode beginnen de hersencircuits zich te settelen, waardoor het veel moeilijker wordt om veel complexe nieuwe vaardigheden te leren.
Opvallend bewijs voor deze theorie bleek te komen van mensen die een tweede taal leren. Jonge kinderen die naar een nieuw land gebracht werden, leken het bijvoorbeeld veel gemakkelijker te vinden om vloeiendheid te bereiken dan hun oudere broers en zussen of ouders.
Maar een nadere beschouwing van de gegevens schetst een iets rooskleuriger beeld. Bij analyse van de volkstellingsgegevens van immigranten, toonde Ellen Bialystok van de York University in Toronto aan dat de spreekvaardigheid van de immigranten heel geleidelijk leek af te nemen met de leeftijd bij aankomst, in plaats van een val van een klif zoals voorspeld wordt door een kritieke periode. En dat kan gedeeltelijk te danken zijn aan het feit dat de kinderen gewoon meer kansen kregen om de taal onder de knie te krijgen, met de steun van scholen en hun klasgenoten. Of misschien zijn kinderen gewoon minder geremd en zijn ze niet zo bang om fouten te maken.
Bedenk alleen al het geval van Aleksander Hemon. Afkomstig uit Sarajevo in het toenmalige Joegoslavië, strandde hij in de VS bij het uitbreken van de Bosnische oorlog in 1992 – ondanks dat hij het Engels nauwelijks machtig was. “Ik had die vreselijke, dringende behoefte om te schrijven omdat er dingen gebeurden. Ik moest het doen op dezelfde manier als ik moest eten, maar ik had gewoon geen taal om in te schrijven,” vertelde hij later aan de New York Times.
En zo zette hij zich aan het omarmen van de taal op de straten om hem heen. Binnen drie jaar had hij zijn eerste stuk in een Amerikaans tijdschrift gepubliceerd, een weg die uiteindelijk leidde tot drie veelgeprezen romans, twee verhalenbundels, een boek met autobiografische essays en een MacArthur Genius Award.
Hemon’s diepgaande beheersing van de uitdrukkingskunst had bijna onmogelijk moeten zijn als taalverwerving binnen een kritieke periode moest vallen om echte vloeiendheid te bereiken. Maar zijn pure vastberadenheid en de urgentie van de situatie wakkerden zijn kracht om te leren aan.
Toegegeven, kinderen kunnen het nog steeds gemakkelijker vinden om bepaalde vaardigheden onder de knie te krijgen, vooral die welke draaien om de fijnafstemming van onze waarneming. Een taalkundige kan moeite hebben om het accent van een inboorling precies te evenaren, terwijl een beginnend musicus misschien nooit de verfijnde waarneming van “absolute toonhoogte” kan verwerven die sterren als Ella Fitzgerald of Jimi Hendrix laten zien.
Maar zoals Hemon laat zien, kun je nog steeds een bekroond romanschrijver zijn zonder als een autochtoon te klinken en veel volleerde musici hebben geen perfecte toonhoogte. Verbazingwekkende vooruitgang is nog steeds mogelijk op veel verschillende gebieden en volwassenen kunnen ontdekken dat ze sommige van de tekortkomingen kunnen goedmaken met hun groter vermogen tot analyse, zelfreflectie en discipline.
De wetenschappelijke literatuur is nu bezaaid met casestudies van oudere volwassenen die verbazingwekkende mnemotechnische prestaties leveren, waaronder een septuagenariër die alle 10.565 regels van John Milton’s Paradise Lost leerde reciteren voor een openbaar optreden. Zo’n uitgebreide neuro-plasticiteit lijkt ook tot uiting te komen in meer recente studies van de anatomie van de hersenen’, waaruit blijkt dat de volwassen hersenen veel vruchtbaarder zijn dan verwacht en meer dan in staat om de verbindingen te laten ontspruiten die nodig zijn voor diepgaand leren.
In vorm blijven lijkt bijzonder belangrijk te zijn voor het behoud van die plasticiteit, want lichaamsbeweging helpt bij het vrijkomen van een stroom neurotransmitters en hormonen waarvan bekend is dat ze de groei van nieuwe hersencellen en synapsen bevorderen.
Een eenvoudig gebrek aan zelfvertrouwen kan de grootste hindernis vormen – vooral voor oudere leerlingen, voorbij de pensioengerechtigde leeftijd, die misschien al beginnen te vrezen voor een meer algemene cognitieve achteruitgang.
Door een reeks recente experimenten, heeft Dayna Touron van de Universiteit van North Carolina in Greensboro aangetoond dat oudere volwassenen (60 jaar en ouder) vaak de kracht van hun eigen geheugen onderschatten, wat leidt tot een aantal slechte gewoonten die er niet in slagen hun verstand optimaal te gebruiken.
Cognitieve gezondheid in de praktijk
In een (opzettelijk vervelende) studie moesten Touron’s deelnemers een referentietabel van woordparen (zoals ‘hond’ en ‘tafel’) vergelijken met een tweede lijst en dan nagaan welke woorden niet in de oorspronkelijke tabel waren voorgekomen. De woordcombinaties waren niet moeilijk te leren en tegen het eind zouden de meeste mensen – van alle leeftijden – ze hebben kunnen opzeggen. Maar de oudere volwassenen – van 60 jaar en ouder – vertrouwden minder graag op hun geheugen en gaven er de voorkeur aan de twee tabellen moeizaam met elkaar te vergelijken, ook al kostte dat aanzienlijk meer tijd. Om de een of andere reden waren ze er niet zeker van dat ze de paren nauwkeurig hadden geleerd en kozen dus voor de voorzichtiger, maar tijdrovende, strategie.
In een ander experiment moesten de deelnemers een lijst met berekeningen doorwerken, waarbij veel van de sommen herhaaldelijk in de lijst voorkwamen. De jongere deelnemers begonnen zich al snel hun eerdere antwoorden te herinneren, terwijl de oudere proefpersonen in plaats daarvan besloten de berekeningen elke keer van voren af aan uit te voeren. Ook dit leek niet te wijzen op een werkelijk gat in hun geheugen – velen konden zich hun antwoorden wel herinneren, als het moest, maar hadden er gewoon voor gekozen dat niet te doen. “We zien wel enkele volwassenen die in het lab komen en die er nooit toe overgaan hun geheugen te gebruiken,” zegt Touron. “Ze zeggen dat ze de informatie kennen, ze vertrouwen er alleen liever niet op.”
Door haar deelnemers te vragen gedetailleerde dagboeken bij te houden van hun routine, heeft Touron aangetoond dat deze gewoonte van “geheugen ontwijking” hun cognitieve prestaties bij veel dagelijkse activiteiten kan beperken. Oudere mensen zullen bijvoorbeeld bij het autorijden eerder op GPS vertrouwen – ook al herinneren ze zich de route, of ze zullen een recept regel voor regel volgen in plaats van te proberen de stappen te onthouden.
Op den duur kan dat gebrek aan vertrouwen een zichzelf vervullende profetie worden. Naarmate je geheugen langzaam afneemt door gebrek aan gebruik. Aan de positieve kant heeft ze ontdekt dat eenvoudigweg de oudere volwassenen feedback geven over hun prestaties en de nauwkeurigheid van hun geheugen onderstrepen hen kan aanmoedigen meer op hun geheugen te vertrouwen. “Ik denk dat het wel een optimistisch beeld biedt,” zegt ze.
Breek door die psychologische barrières voor leren heen en je kunt al gauw een aantal wijdverbreide en diepgaande voordelen zien, waaronder een scherpere geest in het algemeen. Als bewijs wijst Touron op onderzoek van Denise Park van het Center for Vital Longevity van de University of Texas in Dallas.
Park verdeelde haar 200 deelnemers eerst in groepen en wees ze drie maanden lang 15 uur per week toe aan een programma van verschillende activiteiten. Sommigen kregen de gelegenheid nieuwe vaardigheden te leren – quilten, digitale fotografie, of beide – die hun langetermijngeheugen en aandacht zouden uitdagen terwijl ze ingewikkelde instructies volgden.
Anderen kregen meer passieve taken, zoals het luisteren naar klassieke muziek of het invullen van kruiswoordpuzzels, of sociale activiteiten – zoals uitstapjes naar interessante plaatsen in de buurt. Aan het begin en aan het eind van de drie maanden gaven de Parks de deelnemers ook een geheugentest.
Van alle deelnemers kenden alleen de proefpersonen die het quilten of de fotografie leerden een aanzienlijke verbetering – bij de tweede geheugentest bijvoorbeeld liet 76% van de fotografen een hogere score zien. Een later gemaakte hersenscan vond dat dit tot uiting leek te komen in blijvende veranderingen in de circuits in de mediale frontale, laterale temporale en pariëtale cortex – gebieden die met aandacht en concentratie worden geassocieerd.
Over het geheel genomen leidde het actievere tijdverdrijf van het leren van een nieuwe vaardigheid tot de efficiëntere hersenactiviteit die je in een jonger brein zou kunnen waarnemen, terwijl de passieve activiteiten zoals het luisteren naar muziek geen veranderingen brachten. Cruciaal was dat deze voordelen lang aanhielden, tot meer dan een jaar nadat de deelnemers hun cursus hadden afgerond.
Park benadrukt dat ze de studie nog moet repliceren met andere groepen deelnemers. Maar als de resultaten overeenkomen met haar eerdere bevindingen, dan kan de hersenboost van het oppakken van een nieuwe hobby de zogenaamde “brain training” computerspelletjes en apps overtroeven, nu studie na studie uitwijst dat deze programma’s er niet in slagen over betekenisvolle voordelen in het echte leven te brengen.
Hoewel de specifieke activiteiten die Park koos – fotograferen of quilten – misschien niet iedereen zullen aanspreken, vermoedt ze dat dezelfde voordelen uit veel andere hobby’s kunnen voortkomen. Het essentiële punt is dat je iets kiest dat onbekend is en dat langdurige en actieve mentale betrokkenheid vereist terwijl je een nieuwe set gedragingen cultiveert.
“it’s important that the task is novel and that it challenges you personally,” zegt Park. Als je een pianist bent, zul je misschien meer baat hebben bij het leren van een taal dan bij een poging het orgelspelen op te pakken; als je schilder bent, zou je een sport als tennis kunnen gaan beoefenen.
Je kunt verrast zijn door hoezeer je van de uitdaging zelf geniet. “De deelnemers kregen meer vertrouwen in zichzelf,” zegt Park. Een man ging foto’s maken voor zijn plaatselijke krant; een andere vrouw had eerst met tegenzin de quilt les gevolgd, ondanks dat ze geen echte belangstelling voor de vaardigheid had.
Aan het eind was ze nog steeds niet overtuigd, maar haar successen hadden haar toch geïnspireerd om in plaats daarvan een nieuwe hobby – schilderen – op te pakken. “Ik hield niet van quilten, maar ik had het wel geleerd,” vertelde ze Park.
Waarom zou je het dan niet zelf proberen en proberen je geest buiten zijn comfort zone te rekken? Zoals Priscilla Sitienei – de 90-jarige Keniaanse betovergrootmoeder – het verwoordde: “Onderwijs kent geen leeftijdsgrens.”
Ook lezen:
Veelgestelde Vragen
Waarom is het nooit te laat om nieuwe vaardigheden te leren?
Het brein heeft een verbazingwekkend vermogen om zich aan te passen en te leren, ongeacht je leeftijd, wat neuroplasticiteit wordt genoemd.
Hoe kan het leren van nieuwe vaardigheden de cognitieve gezondheid verbeteren?
Het leren van nieuwe vaardigheden stimuleert hersenactiviteit en kan helpen bij het behouden en zelfs verbeteren van cognitieve functies.
Wat zijn enkele voorbeelden van oudere volwassenen die nieuwe vaardigheden hebben geleerd?
Priscilla Sitienei begon op 90-jarige leeftijd met school om te leren lezen en schrijven, en Aleksander Hemon leerde vloeiend Engels en werd een bekroond schrijver.
Welke rol speelt zelfvertrouwen in het leren van nieuwe vaardigheden op latere leeftijd?
Zelfvertrouwen is cruciaal; oudere volwassenen kunnen hun geheugen en vaardigheden onderschatten, wat hun leerproces belemmert.
Wat zijn effectieve manieren voor volwassenen om nieuwe vaardigheden te leren?
Het kiezen van onbekende en uitdagende activiteiten die langdurige mentale betrokkenheid vereisen, zoals het leren van een taal of een nieuwe hobby, is effectief.
Like ons op Facebook om meer artikelen zoals deze in je feed te zien verschijnen die je anders zou missen.
