Onderzoek naar BDE’s roept belangrijke wetenschappelijke vragen op over de aard van het bewustzijn

Al duizenden jaren melden mensen van over de hele wereld diepgaande, visionaire ervaringen op het randje van de dood, of net daarna. Traditionele religies hebben deze ervaringen geïnterpreteerd als bewijs van een spirituele essentie voorbij het fysieke lichaam.

Hoewel de westerse wetenschap lange tijd het idee van een immaterieel zelf heeft verworpen, heeft modern onderzoek naar bijna-doodervaringen, of BDE’s, nu aangetoond dat vele plaatsvinden na het punt van lichamelijke dood, en dus niet in de hersenen geproduceerd kunnen worden.

Of ze nu bewijs zijn van de ziel, of van een ander onontdekt fenomeen, BDE’s hebben westerse materialistische wetenschappers in het defensief gedrongen en veel onderzoekers ertoe aangezet om gedurfde nieuwe theorieën over bewustzijn te omarmen.

Geschiedenis van BDE’s

Er zijn ten minste twee verslagen van wat we nu bijna-doodervaringen zouden noemen opgetekend door de oude Grieken. Het eerste is de Mythe van Er zoals verteld in Plato’s Republiek, geschreven rond 360 v.Chr. Het vertelt het verhaal van een soldaat genaamd Er die in de strijd werd gedood en vervolgens weer tot leven kwam. Er verliet zijn lichaam en reisde met vele anderen naar een “mysterieuze plaats” met twee gapende afgronden in de aarde gespiegeld door twee gapende afgronden in de hemel.

Verschillende rechters zaten tussen de afgronden, gebarend mensen omhoog naar de hemel, of omlaag in de aarde. Het tweede BDE-achtige verslag komt uit Plutarchus’ Goddelijke Wraak, geschreven in de late eerste eeuw n.Chr. Plutarchus vertelt over een man uit Soli, Cilicië die zijn hoofd stootte en stierf, om alleen terug tot leven te komen op zijn eigen begrafenis.

In de tussentijd beschreef de man het gevoel dat “zijn intelligentie uit zijn lichaam was gedreven”, en zei dat hij van alle kanten kon zien, alsof zijn ziel “wijd open stond alsof het een enkel oog was”. Net als Er, zag de man zielen zweven in de lucht, en diepe afgronden in de aarde, waarvan één met glinsterende stromen van verschillende kleuren die erin stroomden. Hij zag vervolgens de zwevende zielen reïncarneren in een verscheidenheid aan levende wezens, voordat een vrouw ingreep en hem terugtrok naar zijn fysieke lichaam.

De Bardo Thodol en het Westerse Onderzoek

De 14e-eeuwse Bardo Thodol, ook bekend als het Tibetaanse Dodenboek, bespreekt Bardo, of de tussenstaat tussen leven en dood. Men gelooft dat iemands Ātman, of essentiële zelf, door dit rijk gaat voordat het op aarde wordt herboren. De dingen die naar verluidt in Bardo gebeuren, inclusief visioenen van licht en ontmoetingen met andere wezens, worden ook vaak gerapporteerd door mensen die een bijna-doodervaring hebben gehad.

De Franse arts, Pierre-Jean du Monchaux, publiceerde in 1766 het eerste bekende medische verslag van een BDE, waarin een man een pijnloze staat van gelukzaligheid binnenging en een spectaculair helder licht tegenkwam. Monchaux merkte op dat hij soortgelijke verhalen had gehoord van mensen “van alle leeftijden en geslachten”, en theoretiseerde dat de extatische gevoelens van de patiënten werden veroorzaakt door een stroom van bloed door hun systemen. Westerse, wetenschappelijke interesse in BDE’s kan anders worden teruggevoerd tot de late 19e eeuw.

In de vroege jaren 1870 had de Zwitserse geoloog en bergbeklimmer, Albert Heim, een BDE tijdens een val tijdens het klimmen. Hij begon vervolgens verhalen te verzamelen van andere klimmers, arbeiders en soldaten die vergelijkbare ervaringen hadden gehad, en deelde deze verhalen in drukvorm. In 1896 publiceerde de Franse psycholoog en epistemoloog, Victor Egger, zijn eigen studie van dergelijke ervaringen in de Revue Philosophique, en schetste vier algemene kenmerken: 

Zo lijken bijna-doodervaringen de waarnemende vermogens van de menselijke geest tot het uiterste te verruimen. De meest sublieme weelde van bewustzijn, gevoel en inzicht wordt ervaren in een korte, maar zeer intense flits van transcendente waarheid.

De interesse in het fenomeen werd opnieuw aangewakkerd in de late jaren 1960. In 1969 publiceerde de Zwitsers-Amerikaanse psychiater Elisabeth Kübler-Ross haar baanbrekende boek “Over Dood en Sterven”, waarin ze de inmiddels beroemde vijf fasen van rouw introduceerde. Echter, zij rapporteerde ook dat veel van haar patiënten bijna-dood ervaringen hadden waarin ze levensoverzichten hadden en overleden familieleden ontmoetten. De westerse interesse in bijna-doodervaringen werd sterk gestimuleerd door het boek “Leven na dit Leven” van psychiater Raymond Moody uit 1975.

Lees ook: Voorbij De Grens Van Leven En Dood: Op Zoek Naar De Betekenis Van Bijna-doodervaringen

Hoewel Moody’s boek voornamelijk kwalitatief onderzoek naar het fenomeen was, inspireerde het een nieuwe generatie medische onderzoekers, waarvan velen vandaag de dag nog steeds het veld domineren. Onder hen is Bruce Greyson opmerkelijk, professor in Psychiatrie en Neurogedragswetenschappen aan de Universiteit van Virginia, en auteur van “Na”. In de vroege jaren 1980 ontwikkelde Greyson de Greyson-schaal, die wordt gebruikt om de mate waarin BDE-ervaringen overeenkomen met een lijst van typische kenmerken te kwantificeren. Deze schaal wordt tegenwoordig nog steeds beschouwd als de standaard in BDE-onderzoek.

In de late jaren zeventig vormden Greyson, Moody en andere BDE-onderzoekers, waaronder psycholoog Kenneth Ring en cardioloog Michael Sabom, de Vereniging voor de Wetenschappelijke Studie van Bijna-Doodfenomenen, nu bekend als de Internationale Associatie voor Bijna-Dood Studies. Samen leidden deze onderzoekers BDE-onderzoek weg van parapsychologie en naar een medisch kader. In 1982 richtte ditzelfde netwerk van medische onderzoekers het kwartaalblad, peer-reviewed “Journal of Near Death Studies” op – eerst genaamd “Anabiosis” – met Ring, Greyson en Janice Holden als hoofdredacteuren.

De Divisie van Perceptuele Studies van de Universiteit van Virginia is ook thuisbasis geworden voor een aantal BDE-onderzoekers, waaronder Greyson, Edward en Emily Kelly, en Marieta Pehlivanova. Buiten de academische wereld richtten Jeffrey Long, arts en radio-oncoloog, en zijn vrouw, Jody, advocaat en BDE-onderzoeker, in 1998 de Near-Death Experience Research Foundation op. Door interviews met ervaringsdeskundigen heeft de stichting meer dan 5200 gevallen van over de hele wereld gedocumenteerd.

Kenmerken

Greyson definieerde BDE’s als “diepgaande psychologische gebeurtenissen met transcendentale en mystieke elementen, die typisch voorkomen bij individuen dicht bij de dood of in situaties van intense fysieke of emotionele gevaar.” Degenen die BDE’s ervaren – en het leven om erover te vertellen – waren in het proces van sterven, maar dit proces werd afgebroken door medische reanimatie, spontane omkering, of het bewuste besef dat ze in feite niet dicht bij de dood zijn.

Kelly et al. merken op dat mensen die eigenlijk niet fysiek dicht bij de dood zijn, BDE’s kunnen uitlokken als ze bewust geloven dat ze dat wel zijn. BDE’s zijn relatief gebruikelijk en lijken een wereldwijd fenomeen te zijn, hoewel het meeste wetenschappelijke onderzoek naar het fenomeen is gebaseerd op Europese en Noord-Amerikaanse populaties. Een analyse van ziekenhuispatiënten uit vier landen en negen individuele studies toonde een incidentie van ongeveer 17% onder de kritisch zieken.

Een andere studie onder meer dan 1000 mensen uit 35 verschillende landen toonde een algemene incidentie van 10%. Een studie van de Amerikaanse bevolking vond een algemene incidentie van 5%. BDE’s correleren niet met leeftijd, geslacht, sociaaleconomische status, of enige andere levensstijlvariabelen, inclusief spirituele overtuigingen of kerkgang, hoewel ten minste één studie heeft gevonden dat ze kunnen correleren met REM-slaapintrusie, een fenomeen geassocieerd met narcolepsie. BDE’s zijn typisch “buitenlichamelijke” ervaringen, wat betekent dat de ervaringsdeskundige de wereld waarneemt vanuit een perspectief buiten hun fysieke lichaam, alsof vanuit het perspectief van hun “ziel” of “geest”.

Moody identificeerde 15 veelvoorkomende elementen in BDE-verhalen: het eerste en misschien wel meest significante is ineffabiliteit, of het onvermogen van de persoon om de ervaring aan anderen over te brengen. Andere elementen zijn het horen verklaren van de eigen dood; gevoelens van vrede en gelukzaligheid; een volledige afwezigheid van pijn; het zien van een donkere tunnel of een helder licht; het ontmoeten van “spirituele wezens”; het bekijken van een levensoverzicht; en de sensatie van het bereiken van een onoverkomelijke grens of limiet. Ervaringen eindigen vaak met de ervaringsdeskundige die terugvliegt in hun lichaam, waarop meestal een sensatie van impact volgt. Hierna verdwijnt het gevoel van sereniteit, en keert het gevoel van pijn terug.

Het geval van Tony Cicoria, een chirurg die door bliksem werd getroffen, biedt een vrij typisch verslag van een BDE: “Ik vloog voorwaarts. Verbijsterd. Ik keek rond. Ik zag mijn eigen lichaam op de grond. Ik zei tegen mezelf, ‘Oh shit, ik ben dood.’ Ik zag mensen samenkomen rond het lichaam. Ik zag een vrouw — ze had gestaan te wachten om de telefoon te gebruiken recht achter me — zich over mijn lichaam positioneren, het CPR geven… Ik dreef de trap op — mijn bewustzijn kwam met me mee. Ik zag mijn kinderen, realiseerde me dat ze in orde zouden zijn.

Toen was ik omgeven door een blauwig-wit licht… een enorm gevoel van welzijn en vrede. De hoogste en laagste punten van mijn leven flitsten aan me voorbij… pure gedachte, pure extase. Ik had de perceptie van versnelling, werd omhoog getrokken… er was snelheid en richting. Toen, terwijl ik tegen mezelf zei, ‘Dit is het meest glorieuze gevoel dat ik ooit heb gehad’ — BAM! Ik was terug.”

Het is gebruikelijk dat mensen die een BDE hebben gehad, erop staan dat ze een echte gebeurtenis hebben meegemaakt, en geen hallucinatie of droom, waarbij ze beweren dat het voor hen net zo echt is als het wakende leven. Degenen die zowel een BDE als een hallucinatie hebben gehad, zeggen dat er een duidelijk kwalitatief verschil is tussen de twee ervaringen. Kenneth Ring heeft ontdekt dat blinde personen – zelfs degenen die vanaf de geboorte blind zijn – vergelijkbare BDE’s rapporteren als ziende personen.

Wat meer is, er zijn verschillende gevallen geweest waarbij visueel gebaseerde kennis die tijdens de BDE werd verworven, later onafhankelijk werd geverifieerd. Simpel gezegd: blinden kunnen zien tijdens BDE’s. Recent onderzoek heeft aangetoond dat veel BDE’s plaatsvinden wanneer een persoon bewusteloos is en vaak ogenschijnlijk klinisch dood, zonder hartslag, ademhaling en hersenactiviteit. Bijvoorbeeld, Parnia et al. hebben het verhaal gedocumenteerd van een 57-jarige maatschappelijk werker uit Southampton, die onthulde dat hij zijn lichaam verliet en zijn reanimatie vanaf het plafond bekeek.

Hij beschreef wat hij zag en hoorde, inclusief verschillende onderscheidende geluiden van sommige medische apparaten. De patiënt hoorde twee piepjes van een machine die elke drie minuten een geluid maakt, waardoor Parnia en zijn team konden bepalen dat de patiënt tijdens een periode van drie minuten bewust was toen er geen hartslag was. Dit ondanks het feit dat de hersenen typisch volledig uitschakelen 20 tot 30 seconden nadat het hart stopt.

Leven en Dood

De meeste mensen die een BDE hebben ervaren, staan erop dat de ervaring intens betekenisvol was, en velen beweren dat het hun kijk op leven en dood heeft veranderd. Dit is grotendeels geworteld in het pijnloze, extatische gevoel dat vaak wordt ervaren. In een studie in Zuid-Californië in 1983, relateerde 70% van de deelnemers gevoelens van overweldigende vrede, kalmte en pijnloosheid.

Velen rapporteerden dat hun gevoelens onvergelijkbaar waren met alles wat ze ooit eerder hadden ervaren. In het geval van een vrouw die een bijna fatale hartaanval had, zei ze: “… Ik heb geen pijn meer… alsof ik iets heb afgeschud… al mijn problemen. Jongen, wat voelde ik me goed. Ik voelde me gewoon geweldig.

Ik denk niet dat er woorden in de hele wereld zijn om je te vertellen. Het was prachtig.” Een man wiens ervaring plaatsvond tijdens een viervoudige bypassoperatie zei dat “Het die staat van zijn was waar we allemaal in zouden willen zijn, waar alles perfect is, waar je geen angsten hebt, geen druk, helemaal geen angst. Perfectie is de enige manier waarop ik het kan omschrijven.”

Maar het gaat niet alleen om het gevoel: vaak kan ook de inhoud van de BDE diepgaand betekenisvol en helend zijn. Soms neemt een persoon die een bijna-doodervaring heeft levende personen waar die fysiek niet aanwezig zijn. Veel vaker echter nemen ervaringsdeskundigen overleden dierbaren waar. Typisch melden ze dat deze interacties voor hen net zo echt voelen als elke interactie in de echte wereld, en vaak resulteren in betekenisvolle uitwisselingen.

Bijna-Doodervaring: Een Reis naar het Licht

Een vrouw die na ernstige bloedingen en in shock te zijn geraakt onder het mes moest, beschreef haar ervaring alsof ze uit haar lichaam was getreden en neerkeek op de dokters en verpleegkundigen die aan haar werkten. Ze was in het wit gekleed en begon door een tunnel te zweven met ruwe wanden en aan het einde een verblindend, fel licht.

Richting dit licht bewegend, zag ze het gezicht van haar opa, die naar haar glimlachte en iets zei in de trant van “dat is lang geleden. Welkom…”. Aan de wanden verschenen meerdere gezichten, sommige bekend en andere onbekend, allemaal glimlachend. Bijna aan het einde zag ze haar overgrootmoeder, die een grote rol in haar opvoeding had gespeeld, die haar vertelde terug te keren omdat haar kind haar nodig had. Ondanks haar protest, was het duidelijk; ze moest terug.

Dit fenomeen, waarbij iemand tijdens een bijna-doodervaring (BDE) wordt verteld terug te keren naar het leven op aarde, komt vaak voor. Patiënten melden vaak blijvende veranderingen na een BDE. Zo schrijft Steve Taylor in zijn boek ‘Spiritual Science’ dat in veruit de meeste gevallen iemands waarden en levenshouding volledig transformeren.

Mensen worden minder materialistisch en meer altruïstisch, minder op zichzelf gericht en meer meelevend. Ze voelen vaak een nieuwe levensdoel en hun relaties worden authentieker en intiemer. Ze melden een verhoogde waardering voor schoonheid en alledaagse dingen. De angst voor de dood verdwijnt meestal volledig na een BDE.

De Wetenschap en Spiritualiteit van BDE

De Nederlandse cardioloog en BDE-onderzoeker Pim van Lommel stelt dat de ervaring van mensen hen leert dat de dood niet het einde is, maar dat het leven op de een of andere manier doorgaat. Volgens mensen die een BDE hebben gehad, is de dood slechts een andere vorm van bestaan met een verhoogd en verbreed bewustzijn, dat overal tegelijk is omdat het niet langer gebonden is aan een lichaam. Deze veranderingen hebben doorgaans langdurige, transformerende effecten die vaak ook positieve neveneffecten hebben op andere aspecten van iemands gezondheid en welzijn. Onderzoek toont bijvoorbeeld aan dat mensen die een BDE hebben gehad na zelfmoordpogingen zeer zelden opnieuw een poging doen.

De aard van BDE’s is een heet hangijzer in zowel de academische wereld als de publieke sfeer. Religieuze leiders, spirituelen en veel wetenschappelijke onderzoekers beweren dat mensen daadwerkelijk een alternatieve vorm van bewustzijn ervaren die niet te reduceren is tot bekende hersen- of lichaamsfuncties. Anderzijds beweren veel sceptici, wetenschapseducatoren en hersenonderzoekers dat BDE’s slechts hallucinaties zijn van de in paniek verkerende, stervende hersenen. Echter, met toenemend bewijs dat BDE’s kunnen plaatsvinden terwijl de ervarende persoon hersendood is, wordt het steeds moeilijker om deze hypothese te verdedigen.

De Filosofische Implicaties van BDE

Onderzoek naar BDE’s roept belangrijke vragen op over de aard van het bewustzijn. We hebben bewijs dat iemands bewustzijn en geheugen voortbestaan op een moment dat de hersenen niet functioneren en dus geen hallucinaties kunnen produceren. De vraag rijst wat de bewuste ervaring van een BDE produceert, als het niet de hersenen zijn. De abrahamitische religies – islam, christendom en jodendom – zouden BDE’s interpreteren als de ziel, de ware zetel van het bewustzijn, die het lichaam verlaat en naar de hemel opstijgt.

Oosterse religies zoals het hindoeïsme en boeddhisme zouden stellen dat dit het Ātman is, of het absolute zelf, na het verlaten van één incarnatie en voor het betreden van de volgende. In deze contexten zijn BDE’s simpelweg de voortzetting van onze bewuste ervaring na het einde van een incarnatie. De reden dat deze ervaringen zo zalig en opwindend zijn, is omdat we eindelijk de wereld ervaren in onze zuiverste vorm, onbelast door de pijn van een fysiek lichaam.

Na onderzoek naar psychedelische drugs stelde de schrijver en filosoof Aldous Huxley voor dat de hersenen fungeren als een filter van de realiteit, waarbij alle overtollige informatie die op elk moment beschikbaar is, wordt geblokkeerd. Volgens deze gedachtegang bestaat er een uitgebreid, niet-lokaal informatiereservoir dat we bewustzijn of gewaarwording zelf zouden kunnen noemen. Onze hersenen halen informatie uit dit reservoir en helpen ons te filteren wat niet nuttig is voor ons overleven.

Bij wijze van analogie, het stemt ons af op de relevante kanalen zoals een radio op een station afstemt, terwijl het de “ruis” van andere uitzendingen blokkeert. Huxley voelde dat mensen onder invloed van psychedelische stoffen het filterende effect van de hersenen verminderden en de “Geest in het Groot” openden voor deze andere signalen. Maar zijn filtertheorie zou ook een reeks psi-fenomenen kunnen verklaren, evenals BDE’s. Dat wil zeggen, het kan zijn dat mensen die op het punt staan te sterven deze filterfunctie tijdelijk uitgeschakeld hebben, waardoor ze de totaliteit van al het bewuste gewaarzijn kunnen ervaren.

Hoewel het nog steeds grotendeels aan de rand van de mainstream wetenschappelijke gedachte ligt, wint het idee dat bewustzijn niet-lokaal is langzaam terrein in de academische wereld. Verschillende theorieën over hoe bewustzijn niet-lokaal kan zijn, of niet beperkt tot individuele hersenen, zijn voorgesteld door geleerden uit verschillende disciplines.

Vernon Neppe en Ed Close hebben bijvoorbeeld het drievoudige dimensionale vorticale paradigma voorgesteld, dat een universum met negen dimensies voorstelt, terwijl Stuart Hameroff en Roger Penrose de georkestreerde objectieve reductietheorie, of Orch OR-theorie van bewustzijn, hebben voorgesteld. De meeste van deze theorieën gaan ervan uit dat bewustzijn fundamenteel is voor het universum en primair voor alles – inclusief fysieke realiteit.

Samenvatting

De BDE is een authentieke ervaring die niet eenvoudigweg kan worden teruggebracht tot hallucinaties of psychose. Meer dan de meeste ongewone ervaringen dwingen BDE’s natuurkundigen en filosofen om enkele fundamentele aannames van het westerse materialistische paradigma in twijfel te trekken. Samen met andere psi-fenomenen helpen BDE’s bij het forceren van een herbeoordeling van de relatie tussen de subjectieve ervaring van bewustzijn en de fysieke hersenen, en duwen ons om niet-lokale theorieën van bewustzijn te overwegen.

Link: YouTube video

Geraadpleegde bronnen:

• Corazza, Ornella. Near-Death Experiences: Exploring the Mind-Body Connection. London: Routledge, 2008.
• Du Monchaux, Pierre-Jean. Anecdotes de Médicine… Lille: Chez J. B. Henry, 1766.
• Egger, Victor. “Le moi des mourants.” Revue Philosophique XLI (1896): 26–38.
• Facco, Enrico, Christian Agrillo, and Bruce Greyson. “Epistemological implications of near-death experiences and other non-ordinary mental expressions: Moving beyond the concept of altered states of consciousness.” Medical Hypotheses 85 (July 2015): 85–93.
• Green, J. Timothy and Penelope Friedman. “Near-Death Experiences in a Southern California Population.” Journal of Near-Death Studies 3, no. 1 (June 1983): 77-95.
• Greyson, Bruce. In The Science of Near-Death Experiences, edited by John C. Hagan, III. Columbia, Missouri, USA: University of Missouri Press, 2017, 19.
• Griffith, Linda J. “Near-Death Experiences and Psychotherapy.” Psychiatry (Edgmont) 6, no. 10 (October, 2009): 35–42.
• Kean, Leslie. Surviving Death. New York, NY, USA: Crown Archetype, 2017.
• Kelly, Edward F., Emily W. Kelly, Adam Crabtree, Alan Gauld, Michael Grosso, and Bruce Greyson. Irreducible Mind: Toward a Psychology for the 21st Century. New York: Rowman & Littlefield, 2007.
• Kondziella, Daniel et al. “Prevalence of near-death experiences in people with and without REM sleep intrusion.” PeerJ 7, no. e7585 (August 27, 2019).
• Kübler-Ross, Elisabeth. On Death and Dying. London: Routledge, 1969.
• Long, Jeffrey. Evidence of the Afterlife. New York, NY, USA: HarperOne, 2010.
• Moody, Raymond. Life After Life: The Investigation of a Phenomenon – Survival of Bodily Death. Atlanta, GA, USA: Mockingbird Books, 1975.
• Nahm, Michael. “Albert Heim (1849–1937): The Multifaceted Geologist Who Influenced Research Into Near-death Experiences and Suggestion Therapy.” Explore 12, no. 4 (July – August 2016): 256-58.
• Plato, The Republic of Plato. Translation, Benjamin Jowett. Revised Edition. New York: Willey Book Co., (375 BCE) 1901.
• Ring, Kenneth, and Sharon Cooper. “Near-Death and Out-of-Body Experiences in the Blind: A Study of Apparent Eyeless Vision.” Journal of Near-Death Studies 16, no. 2 (Winter 1997): 101-47.
• Sabom, Michael B. “Recollections of Death” (1982). In R. Craig Hogan’s Your Eternal Self, Kindle Edition (Greater Reality Publications, 2008), location 3319.
• Sacks, Oliver. “Seeing God in the Third Millennium.” The Atlantic. December, 2012.
• Taylor, Steve. Spiritual Science, Kindle edition, Watkins Publishing, 2018.
• Thonnard, Marie et al. “Characteristics of Near-Death Experiences Memories as Compared to Real and Imagined Events Memories.” PLoS One 8, no. 3 (2013): e57620.
• University of Virginia School of Medicine. “Faculty and Staff- Division of Perceptual Studies.” Accessed November 11, 2023.
• van der Sluijs, Marinus. “Three Ancient Reports of Near-Death Experiences: Bremmer Revisited.” Journal of Near-Death Studies 27, no. 4 (Summer 2009): 225-26.
• van Lommel, Pim. Endless consciousness: a concept based on scientific studies on near – death experience In Psychological Scientific Perspectives on Out-of-Body and Near-Death Experiences. New York, NY, USA: Nova Science Publishers, Inc., 2009.
• van Lommel, Pim. “Near-death experiences: the experience of the self as real and not as an illusion.” Annals of the New York Academy of Sciences 1234 (2011): 19–28.
• Wahbeh, Helané, Dean Radin, Cedric Cannard, and Arnaud Delorme. “What if consciousness is not an emergent property of the brain? Observational and empirical challenges to materialistic models.” Frontiers 13 (September 7, 2022).