Waar je weerstand aan biedt, blijft bestaan, wat je accepteert transformeert
De Zwitserse psychiater Carl Jung ontwikkelde een concept genaamd ‘The Shadow’. Hij zag dit als een deel van het onbewuste dat iemands onderdrukte kenmerken bevat — eigenschappen die niet passen bij het ego-ideaal.
Deze eigenschappen verbergen we onbewust in het donker. Omdat we ons er niet van bewust zijn dat we ze hebben, nemen we ze ook niet direct waar in ons gedrag. Vaak ontkennen we zelfs dat ze een deel van ons zijn.
Volgens Jung bestaat de Schaduw als een autonome entiteit. Die haalt soms onverwachts uit — niet uit kwaadaardigheid, maar omdat de onderdrukte inhoud wanhopig probeert zich te uiten.
Zolang we niet aanpakken wat zich in de schaduw bevindt, blijven die onverwachte, onvoorspelbare aanvallen terugkomen. Volgens Jung leidt deze onbewuste weerstand ertoe dat onze onderdrukte eigenschappen nooit verdwijnen, maar een eigen leven gaan leiden — met invloed op ons gedrag vanuit de coulissen.
De schaduw laat zien hoe dingen waar we ons tegen verzetten, soms juist blijven bestaan. Omdat we hun bestaan ontkennen, houden we ze onbewust in stand en kunnen ze ons leven negatief beïnvloeden.
Het is logisch: we kunnen iets niet loslaten als we het bestaan ervan niet erkennen. Maar wat zou er gebeuren als we juist de realiteit accepteren van wat we tot nu toe hebben afgewezen? Zou acceptatie die eigenschappen versterken? Of is het juist de eerste stap richting verbetering en transformatie?
What you resist, persist
Een verhaal uit de boeddhistische traditie gaat over twee pijlen. De eerste is onvermijdelijk: hij staat voor alles wat het leven op ons pad brengt — winst, verlies, lof, schuld. De tweede pijl gaat over hoe we reageren op wat ons overkomt. Die reactie is wél te vermijden. Door bewust te kiezen hoe we omgaan met pijn of tegenslag, kunnen we onnodig lijden voorkomen.
In het boeddhisme vormt dit onderscheid de kern van de vier edele waarheden. Ze laten de weg zien naar verlichting en het beëindigen van lijden. De eerste nobele waarheid legt daarbij de basis: het leven ís dukkha. Dukkha wordt vaak vertaald als ‘lijden’, maar het omvat ook gevoelens als frustratie, teleurstelling, verdriet en leegte.
Lees ook: De Vier Edele Waarheden van de Boeddha over Dukkha uitgelegd
Zelfs het verlangen naar iets externs kan een vorm van lijden zijn. Het wijst op een ontevredenheid met het huidige moment — een subtiele afwijzing van wat er nu is. Dukkha, zoals het in het boeddhisme genoemd wordt, is overal aanwezig.
Lijden is een gegeven. Mensen hebben altijd geleden, lijden nu, en zullen ook in de toekomst blijven lijden. Het hoort bij het menselijk bestaan, ongeacht iemands sociale status of omstandigheden. Toch biedt het boeddhisme een uitweg. De weg naar verlichting begint met het aanvaarden van die realiteit — niet als cynisme, maar als vertrekpunt. Pas dan ontstaat er ruimte voor verandering.
Om dat pad te bewandelen, vraagt het boeddhisme ons om de eerste nobele waarheid echt tot ons te laten doordringen: het leven ís dukkha. Verzet tegen die waarheid maakt groei onmogelijk. Wat we ontkennen, blijft zich herhalen.
Wie zich vastklampt aan jeugd en de vergankelijkheid ontkent, zal merken dat ouder worden pijn doet. Terwijl acceptatie juist de eerste stap is in het verzachten van die pijn. Hetzelfde geldt voor verlies en afscheid.
Door te accepteren dat mensen in ons leven komen en gaan, worden we minder geschokt bij verlies. Het verdriet verdwijnt niet, maar het raakt ons op een andere manier. Acceptatie haalt de scherpe rand van het onvermijdelijke af.
In plaats van gevangen te blijven in een vicieuze cirkel, ontstaat er ruimte. De erkenning van dukkha opent een pad naar inzicht en verlichting. Geen shortcut, wel een richting. Wie zich blijft verzetten tegen de waarheid van het lijden, zal merken dat het aanhoudt. En hoe meer weerstand we bieden, hoe harder de tweede pijl raakt. Het is die reactie die het oorspronkelijke leed vergroot.
Daar raakt ook het begrip ‘toxische positiviteit’ aan. Een vorm van ontkenning die zich vermomt als hoop — maar het werkelijke probleem negeert. Alsof een glimlach genoeg is om een wonde te helen. Acceptatie biedt juist ruimte. Niet voor berusting, maar voor transformatie. Pas als we durven zien wat er echt is, kunnen we bewegen richting verandering.
Onszelf verzetten
Zoals Jung al beschreef, verdwijnen onderdrukte delen van onszelf niet. Ze blijven voortleven als autonome delen in het onbewuste — als een schaduw die zich op onverwachte momenten uitdrukt. Niet zichtbaar, maar wel aanwezig.
Waarom we bepaalde eigenschappen onderdrukken, verschilt. Soms gebeurt het omdat onze omgeving ze afkeurt, bijvoorbeeld op basis van culturele of religieuze normen. Of omdat we geleerd hebben dat ze ‘ongepast’ zijn.
Een ouder die creativiteit of assertiviteit niet waardeert, kan een kind onbewust leren die eigenschappen te verbergen. Wat begint als bescherming, wordt later een bron van innerlijke verdeeldheid.
Jungs concept van de schaduw omvat niet alleen moreel afkeurende trekken. Het omvat alles wat we in onszelf onwenselijk vinden — ook positieve kwaliteiten die we niet durven toe te laten. Hij noemde het ‘datgene wat een persoon niet wil zijn’.
En zolang we dat deel van onszelf onderdrukken, blijft het actief in de achtergrond. We zien het niet, maar het beïnvloedt ons wél. Vaak via omwegen, via gedrag dat we niet goed kunnen verklaren.
De schaduw kan zich uiten in gedrag, lichamelijke klachten of terugkerende dromen. Soms komt het naar voren als projectie op anderen. Dat wat we in onszelf niet onder ogen willen zien, zien we ineens overal buiten ons.
Bij psychologische projectie zien we in anderen eigenschappen die in onszelf verborgen zitten. Een voorbeeld is iemand die zichzelf ziet als liefdevol, maar anderen verwijt dat ze hatelijk zijn — zonder door te hebben dat die haat in hemzelf leeft.
In zo’n geval keert de schaduw zich tegen het zelfbeeld. De heftigheid van de reactie wijst vaak op een interne strijd die nog niet in het licht is gezet. Wat we veroordelen in anderen, zegt vaak iets over wat we in onszelf niet willen erkennen.
Jung waarschuwde dat ontkenning van de schaduw het risico vergroot dat ze ons leven gaat bepalen. En het tragische is: we merken het zelf niet eens. Het gebeurt stilletjes, op de achtergrond.
Daarom pleitte hij voor integratie. Pas als we de schaduw erkennen en een plaats geven in ons bewuste leven, krijgt het een constructieve vorm. Zonder dat blijft het onderdrukte zichzelf herhalen — steeds opnieuw, in een andere gedaante.
Hij verklaarde:
“Iedereen draagt een schaduw, en hoe minder die belichaamd is in het bewuste leven van het individu, hoe zwarter en dichter hij is. Het vormt hoe dan ook een onbewust addertje onder het gras, dat onze goedbedoelde bedoelingen dwarsboomt.”
Het integreren van de schaduw vereist een dubbele vorm van acceptatie. Eerst het erkennen dat deze onderdrukte eigenschappen bestaan, en vervolgens het toelaten dat ze bij ons horen. Zonder die twee stappen blijft het onbewuste duister terrein.
Pas wanneer we die eigenschappen bewust maken, kunnen we ermee werken. Dat proces — vaak ‘schaduwwerk’ genoemd — vormt een belangrijk onderdeel van Jungiaanse psychotherapie. Het brengt onbewuste dynamieken naar het licht, waar ze onderzocht kunnen worden.
Volgens Jung ligt in die schaduw juist een bron van persoonlijke groei. De eigenschappen die we wegdrukken, kunnen — mits geïntegreerd — onze persoonlijkheid verdiepen en verbreden. Het zijn vaak net de stukken die ons completer maken.
De Jungiaanse psychoanalyticus Edward Whitmont schreef daarover:
“De schaduw, wanneer deze wordt gerealiseerd, is de bron van vernieuwing. Wanneer er een impasse en een steriele tijd in ons leven is, ondanks een adequate ego-ontwikkeling, moeten we kijken naar de duistere, tot nu toe onaanvaardbare kant die tot onze bewuste beschikking stond.”
Ook hier keert dat eenvoudige adagium terug: waar je je tegen verzet, blijft bestaan. Weerstand tegen je schaduw houdt hem niet buiten de deur — het vergroot juist de invloed op de achtergrond.
Vanuit Jungiaans perspectief kan die onderdrukte inhoud pas transformeren als we haar onder ogen komen. Pas als er licht op valt, kan het iets anders worden dan een blokkerende kracht.
Verzet tegen de realiteit
De Franse filosoof Albert Camus beschouwde het verlangen naar betekenis in een zinloos universum als absurd. Niet in de zin van ‘belachelijk’, maar als existentieel conflict tussen menselijke behoefte en kosmische onverschilligheid.
Wie zich verzet tegen die zinloosheid, vergroot alleen zijn wanhoop. De drang om te ontsnappen neemt toe, en daarmee ook de pijn van het niet kunnen vinden van houvast. Volgens Camus kent dat verzet twee vormen: fysieke en filosofische zelfmoord. Beiden zijn manieren om de ervaring van zinloosheid niet onder ogen te hoeven zien.
Fysieke zelfmoord is direct, radicaal en definitief. Filosofische zelfmoord is subtieler: het creëren of omarmen van een betekenis die eigenlijk niet vanuit de realiteit voortkomt.
Bij filosofische zelfmoord wordt de afwezigheid van betekenis vervangen door een absolute waarheid — vaak religieus, ideologisch of spiritueel van aard. Daarmee wordt het absurde niet opgelost, maar overschreven.
Camus beschreef dit als ‘de sprong’: het moment waarop iemand zijn ongeloof opschort en iets aanneemt dat boven de realiteit uitstijgt. Niet omdat het bewezen is, maar omdat het troost biedt.
Die sprong is verleidelijk. Het lijkt een oplossing voor existentiële angst, maar het is ook een vorm van afstand doen van kritisch denken. En dat maakt de constructie kwetsbaar.
Ook al lijkt het opschorten van ongeloof een effectieve manier om ongemakkelijke realiteit te vermijden, het verandert niets aan die realiteit zelf. Ze blijft bestaan, onder het oppervlak. En als het geloofssysteem waarop we leunen onder druk komt te staan, keren de oude vragen onvermijdelijk terug.
Volgens Albert Camus is het daarom noodzakelijk om het absurde onder ogen te zien. Alleen door het te confronteren, kunnen we er op een authentieke manier mee leren leven. Ontkennen leidt enkel tot uitstel.
Eerder zagen we hoe weerstand tegen het lijden — zoals in de boeddhistische eerste nobele waarheid — het pad naar verlichting blokkeert. Maar die neiging tot verzet beperkt zich niet tot lijden alleen. Ze speelt breder, in allerlei vormen van realiteitsontkenning.
De waarheid doet pijn.
De werkelijkheid kan beangstigend zijn. Door haar te ontkennen, verdwijnt ze niet. In veel gevallen maakt die ontkenning het juist erger — omdat we uit contact raken met wat werkelijk speelt.
Denk aan een relatie waarin problemen worden genegeerd. Je kunt blijven geloven dat het huwelijk goed is, terwijl je de drinkgewoonten van je partner negeert. Die ontkenning voorkomt niet dat het uit de hand loopt.
Wat we niet onder ogen zien, blijft invloed uitoefenen. Wie een situatie wil verbeteren, moet eerst de feiten erkennen — ook als die pijnlijk zijn. Dat vraagt moed, maar is de enige realistische weg vooruit.
Het is confronterend om te erkennen dat een huwelijk misschien giftig is. Dat je partner niet voldoet aan het beeld dat je van hem of haar had. Of dat sommige vriendschappen helemaal geen vriendschappen zijn.
Dergelijke realiteiten zijn pijnlijk.
Zolang we weigeren om die realiteit onder ogen te zien, blijft ze aan ons trekken. Soms subtiel, soms op destructieve manieren. Lao Tzu vatte het kernachtig samen: “Voorkom problemen voordat ze zich voordoen. Kom in actie voordat het uit de hand loopt.”
Maar dat vereist erkenning. Problemen moeten eerst zichtbaar worden, voordat we iets kunnen veranderen. De zogenaamde ‘achterwaartse wet’ zegt het eenvoudig: “De acceptatie van iemands negatieve ervaring is zelf een positieve ervaring.”
Juist in het toelaten van ongemak ligt beweging besloten. Acceptatie creëert ruimte voor transformatie. Wat we onder ogen durven zien, verliest z’n greep en wordt vruchtbare grond voor iets nieuws.
Conclusie
Of het nu gaat om onze schaduwkant of om andere ongemakkelijke waarheden — weerstand zorgt ervoor dat ze blijven bestaan. Acceptatie opent de deur naar verandering. Wie wil groeien, zal eerst eerlijk moeten kijken naar wat er is.
Veelgestelde vragen
Wat bedoelde Carl Jung met de ‘schaduw’?
Jung gebruikte de term ‘schaduw’ om te verwijzen naar de delen van onszelf die we onderdrukken of ontkennen, vaak omdat ze sociaal onwenselijk zijn of niet passen bij ons zelfbeeld. Deze eigenschappen verdwijnen niet, maar blijven invloed uitoefenen vanuit het onbewuste.
Hoe kan acceptatie leiden tot persoonlijke groei?
Acceptatie maakt het mogelijk om pijnlijke waarheden onder ogen te zien. Hierdoor ontstaat ruimte om deze ervaringen te integreren, wat psychologische balans en innerlijke groei bevordert.
Wat is het verschil tussen fysieke en filosofische zelfmoord volgens Camus?
Fysieke zelfmoord is letterlijk afscheid nemen van het leven, terwijl filosofische zelfmoord inhoudt dat iemand ophoudt met kritisch denken en een absolute waarheid aanneemt om existentiële pijn te vermijden.
Wat is ’toxische positiviteit’ en waarom is het schadelijk?
Toxische positiviteit is een vorm van ontkenning waarbij negatieve gevoelens worden weggeduwd met overdreven optimisme. Dit belemmert echte verwerking en maakt duurzame verandering moeilijker.
Waarom helpt het erkennen van lijden volgens het boeddhisme?
Volgens het boeddhisme is lijden onvermijdelijk, maar door dit te erkennen ontstaat er ruimte om het lijden te begrijpen en te transformeren. Ontkenning verlengt de cyclus, terwijl inzicht de eerste stap is naar verlichting.
Ontvang je gratis exemplaar van Wie Ben Jij? en krijg inzichten en updates die je helpen bij je persoonlijke groei.
"Antwoorden op de belangrijkste vraag die je jezelf kunt stellen, vanuit een spiritueel filosofisch perspectief."
