Het universum is al decennialang een bron van verwondering en onderzoek. Wetenschappers blijven zich buigen over de aard en oorsprong van het universum, waarbij uiteenlopende theorieën naast en soms tegenover elkaar bestaan. In dit artikel verkennen we de vraag of het universum zichzelf kan creëren — en welke inzichten de moderne wetenschap hierover biedt.
Een goed vertrekpunt is de definitie van het universum zelf. Het universum omvat alles: ruimte, tijd, materie en energie. Het vormt een samenhangend maar complex geheel waarvan we slechts delen begrijpen. Eén manier om de aard van dat geheel te onderzoeken, is met behulp van het ‘20-vragen-spel’.
In dit denkspel probeer je een object te definiëren door systematisch vragen te stellen. Het idee is dat je via gerichte observaties dichter bij de essentie komt van wat iets is. Dat uitgangspunt zegt mogelijk ook iets over hoe we het universum zelf kunnen benaderen.
Het realistische standpunt in de natuurwetenschappen
Veel wetenschappelijke disciplines zijn lang uitgegaan van een realistische benadering: de overtuiging dat er een objectieve werkelijkheid bestaat, onafhankelijk van waarneming of interpretatie. Binnen die visie kunnen we via metingen en experimenten de eigenschappen van de wereld beschrijven — alsof we iets bestuderen dat los van onszelf bestaat.
Verschuiving in perspectief door de quantummechanica
Met de opkomst van de quantummechanica veranderde dat beeld fundamenteel. Deze theorie stelt dat de waarnemer invloed uitoefent op het waargenomene. De toestand van een deeltje wordt pas bepaald op het moment dat het gemeten wordt — wat vragen oproept over de aard van werkelijkheid tussen twee metingen in.
Volgens de zogeheten Kopenhaagse interpretatie heeft alleen datgene betekenis wat daadwerkelijk gemeten wordt. De realiteit lijkt daarin pas vorm te krijgen op het moment dat er interactie is met een bewustzijn of meetsysteem.
Nieuwe benaderingen voor het raadsel van waarneming en werkelijkheid
De relatie tussen observatie en realiteit blijft wetenschappers uitdagen. Een invloedrijke opvatting, ontwikkeld door John von Neumann en later uitgewerkt door Eugene Wigner, stelt dat de waarnemer een bepalende rol speelt in het ontstaan van werkelijkheid. In deze visie ontstaat de fysieke wereld pas bij observatie — een idee dat indruist tegen het klassieke beeld van een objectieve, vaste realiteit.
Andere interpretaties proberen dat spanningsveld juist te omzeilen. Zo stelt de veel-werelden-interpretatie van Hugh Everett dat elke mogelijke uitkomst van een kwantumgebeurtenis zich werkelijk voltrekt — in parallelle universa. Ook het concept van quantum-decoherentie probeert het klassieke beeld te verenigen met kwantumgedrag, zonder een centrale rol toe te kennen aan de waarnemer.
De natuurkundige Richard Feynman stelde voor om de vraag naar betekenis volledig los te laten: volgens hem biedt quantummechanica vooral een krachtig voorspellend model, en hoeven we de theorie niet te ‘begrijpen’ in traditionele zin. De focus ligt dan op uitkomsten, niet op interpretatie. Tegelijkertijd benadrukte John Archibald Wheeler dat observator en waargenomen werkelijkheid fundamenteel met elkaar verweven zijn.
Wheeler’s visie op informatie, participatie en werkelijkheid
Een wereld opgebouwd uit informatie
Volgens Wheeler ligt er aan de fysieke wereld geen vaste materie ten grondslag, maar informatie als bouwsteen van de realiteit. Die informatie zit volgens hem niet slechts verborgen in de wereld — ze is de wereld. Alles wat we meten of waarnemen is een afgeleide van onderliggende informatiepatronen.
“It from bit”
Met deze befaamde uitspraak bedoelde Wheeler dat elke materiële entiteit (‘it’) voortkomt uit een elementair informatiegegeven (‘bit’). Dit suggereert dat informatie fundamenteler is dan materie, en dat het universum niet alleen fysiek is samengesteld, maar in essentie ook digitaal of symbolisch van aard.
Een participerend universum
Wheeler stelde zich het universum niet voor als een neutraal decor waarin gebeurtenissen plaatsvinden, maar als een actief meespelend geheel. De waarnemer vormt daarin geen losstaande buitenstaander, maar is een integraal onderdeel van het geheel dat waargenomen wordt.
De rol van de waarnemer in natuurkunde
In deze visie is de waarnemer niet slechts toeschouwer, maar ook medeschepper. Het meten of observeren van een fenomeen beïnvloedt hoe dat fenomeen zich voordoet. De werkelijkheid krijgt dus mede vorm door de manier waarop wij haar proberen te begrijpen.
Een dynamische wisselwerking
Wheeler beklemtoonde dat de interactie tussen waarnemer en waargenomen centraal staat in elk natuurkundig proces. Niet alleen beïnvloedt de waarnemer het universum — het universum beïnvloedt ook de waarnemer. Deze wederzijdse relatie maakt de werkelijkheid tot een dynamisch en wederkerig proces.
Creëert het universum zichzelf? Participerend realisme als denkkader
Quantum Bayesianisme (QBism)
QBism is een moderne interpretatie binnen de quantummechanica die stelt dat de golffunctie geen objectieve werkelijkheid beschrijft, maar een persoonlijke inschatting van de waarnemer. Deze interpretatie gaat uit van de gedachte dat kennis en ervaring centraal staan, niet een fysieke werkelijkheid buiten ons om.
De waarnemer is volgens QBism onlosmakelijk verbonden met de uitkomst van elke meting. Het proces van waarnemen bepaalt dus mede wat er ‘is’ — waarbij de golffunctie een hulpmiddel is om verwachtingen te formuleren, geen beschrijving van de wereld zelf.
Relationele quantummechanica
Een andere benadering is de relationele interpretatie, die stelt dat alle fysieke grootheden betekenis krijgen in relatie tot iets anders. Er bestaat dan geen absolute, universele toestand van een object — alleen toestanden ten opzichte van een ander systeem of waarnemer.
In deze visie ontstaat realiteit vanuit relaties. Metingen zijn niet op zichzelf staand, maar krijgen betekenis binnen een context — en de waarnemer maakt deel uit van die context.
Waarneming als medebepalende factor
Zowel QBism als de relationele interpretatie leggen de nadruk op de centrale rol van de waarnemer. Wat we ‘werkelijkheid’ noemen, ontstaat binnen een interactie: tussen waarnemer, meetinstrument en wat er gemeten wordt.
Dit perspectief vereist een andere manier van kijken — niet naar een wereld die buiten ons ligt, maar naar een wereld die zich pas toont in relatie tot onze waarneming ervan.
Een stabiele structuur binnen een dynamische wereld
Ondanks deze subjectieve elementen gaan beide theorieën ervan uit dat er ook een zekere mate van consistentie bestaat. Er is een substratum van wetmatigheid dat onze waarnemingen en ervaringen betrouwbaar maakt. Zonder dat fundament zouden natuurwetten en voorspellingen zinloos worden.
Daarom wordt ook binnen deze interpretaties het belang erkend van onderliggende structuur — een raamwerk waarin individuele observaties betekenis kunnen krijgen. De voorspelbaarheid van de natuurwetten blijft een noodzakelijk element in het begrijpen van de werkelijkheid.
Conclusie
Dit artikel verkende hoe de quantummechanica traditionele opvattingen over werkelijkheid en objectiviteit heeft uitgedaagd. Waar eerder het uitgangspunt was dat de wereld onafhankelijk van ons bestond, wint een andere benadering aan kracht: de werkelijkheid als iets wat mede vorm krijgt door waarneming en interactie.
In plaats van een passieve realiteit die wacht om ontdekt te worden, suggereert deze visie dat onze betrokkenheid bij de wereld invloed uitoefent op hoe die wereld eruitziet. Daarmee verandert ook ons beeld van het universum: niet als een losstaand object, maar als een proces waar wij onderdeel van zijn.
Geraadpleegde Bronnen
- Wheeler, J.A. (1990). Information, physics, quantum: The search for links. PhilArchive
- Caves, C.M., Fuchs, C.A., & Schack, R. (2002). Quantum probabilities as Bayesian probabilities. Physical Review A, 65(2), 022305
- Rovelli, C. (1996). Relational quantum mechanics. International Journal of Theoretical Physics, 35(8), 1637-1678
- Feynman, R.P. (1985). QED: The Strange Theory of Light and Matter. Princeton University Press
- Zurek, W.H. (2003). Decoherence, einselection, and the quantum origins of the classical. Reviews of Modern Physics, 75(3), 715-775
Deze artikelen vind je misschien ook interessant
Veelgestelde vragen
Wat betekent het idee dat het universum zichzelf creëert?
Dit idee verwijst naar de gedachte dat het universum niet van buitenaf tot stand is gebracht, maar ontstaat via interne principes zoals informatie, interactie en waarneming.
Wat is QBism binnen de quantummechanica?
QBism is een interpretatie waarin de golffunctie de kennis van de waarnemer weerspiegelt, niet de objectieve toestand van een systeem. Het benadrukt de subjectieve rol van observatie.
Wat bedoelt Wheeler met ‘it from bit’?
Wheeler bedoelde hiermee dat informatie de fundamentele bouwsteen is van alles in het universum. Materie en gebeurtenissen vloeien voort uit informatie, niet andersom.
Wat is de relatie tussen waarnemer en werkelijkheid volgens relationele quantummechanica?
In deze visie bestaat er geen absolute realiteit. Wat iets is, wordt pas duidelijk in relatie tot iets anders — zoals een waarnemer of een ander fysiek object.
Blijft de werkelijkheid dan nog wel objectief?
De meeste interpretaties erkennen dat er een basisstructuur is in de natuurwetten, maar dat onze waarneming bepaalt hoe die wetten zich uitdrukken in de praktijk.
