PFAS in Zonnebrandcrème: Gevaar, Veiligheid en Waarop te Letten in Nederland [DOSSIER 2025]

PFAS in Zonnebrandcrème: Gevaar, Veiligheid en Waarop te Letten in Nederland [DOSSIER 2025]

Gepubliceerd op

De publieke bezorgdheid over per- en polyfluoralkylstoffen (PFAS) is de afgelopen jaren aanzienlijk toegenomen. Deze door de mens gemaakte chemicaliën zijn wijdverspreid in diverse consumentenproducten (Milieu Centraal), variërend van kookgerei met anti-aanbaklaag (zoals PFAS-vrije pannen) tot waterafstotende kleding en cosmetica (Indisha, EcoGoodies).

De alomtegenwoordigheid van PFAS in alledaagse artikelen (Waarzitwatin) betekent dat blootstelling waarschijnlijk breed is, wat het des te belangrijker maakt om hun aanwezigheid in veelgebruikte producten zoals zonnebrandcrème te begrijpen (Beauty Journaal, Clean Product List). Zonnebrandcrème is een product van bijzondere zorg (Tegengif), aangezien het direct op de huid wordt aangebracht, waardoor er een potentieel directe route is voor de opname van chemicaliën zoals PFAS in het lichaam.

Dit uitgebreide dossier gemaakt in opdracht van Goodfeeling.nl is specifiek gericht op de situatie voor consumenten in Nederland en heeft als doel om inzicht te geven in de risico’s van PFAS in zonnebrandcrème (NEMO Kennislink), handvatten te bieden voor het identificeren van deze stoffen in producten (Tegengif Checklist), en te informeren over veiligere, PFAS-vrije alternatieven (Food for Skin, De Groene Drogist) die in Nederland verkrijgbaar zijn. Het doel is om Nederlandse consumenten in staat te stellen weloverwogen keuzes te maken als het gaat om hun zonbescherming (KWF). Dit rapport zal wetenschappelijke bevindingen, relevante regelgeving binnen de Europese Unie en Nederland (Rijksoverheid, RIVM Video), en praktische adviezen voor consumenten omvatten.

Ook lezen: De Verborgen Wereld Van Microplastics In Zonnebrand

Wat zijn PFAS en Waarom Zitten Ze in Zonnebrandcrème?

PFAS is een verzamelnaam voor een grote groep van meer dan 4700 (en mogelijk meer, zie CIRS Group update) door de mens gemaakte chemicaliën (Kennisdocument PFAS [PDF]) die allemaal een sterke koolstof-fluorbinding bevatten. Deze unieke chemische structuur geeft PFAS een aantal zeer gewilde eigenschappen, waaronder waterbestendigheid, vlekbestendigheid, vetbestendigheid en hittebestendigheid.

Vanwege deze eigenschappen worden PFAS op grote schaal gebruikt in een breed scala aan industrieën en consumentenproducten (Handelingskader PFAS [PDF]). PFAS staan ook bekend als “forever chemicals” (Nourished) vanwege hun uitzonderlijke persistentie en zeer trage afbraaksnelheid in zowel het milieu (EEA) als het menselijk lichaam. Deze eigenschap leidt tot accumulatie in het milieu, met mogelijke verontreiniging van waterbronnen (RIVM Grondwater Rapport [PDF], EEB Drinking Water Briefing [PDF]) en de voedselketen (NVWA, Toxic Docs Risk Assessment [PDF]), en kan ook leiden tot opbouw in menselijk weefsel na verloop van tijd (PubMed Central), wat de risico’s van langdurige blootstelling verhoogt.

In cosmetica (NCV FAQ, Mijncosmetica), en met name in zonnebrandcrème, worden PFAS voornamelijk gebruikt om de waterbestendigheid te verbeteren, de smeerbaarheid en textuur van het product te optimaliseren, of als filmvormende middelen om de duurzaamheid te verhogen. Hoewel deze eigenschappen de functionaliteit en aantrekkingskracht van zonnebrandcrème voor consumenten kunnen vergroten, worden ze bereikt door het gebruik van chemicaliën met bekende en potentiële risico’s voor de gezondheid (Env-Health) en het milieu (OVAM PFAS-verdachte activiteiten [PDF]), wat een afweging creëert waar consumenten zich bewust van moeten zijn (Radar AVROTROS).

Verkrijgbaar bij supermarkten en/of drogisterijen

Merknaam Opmerkingen
Naïf Minerale zonnebrandcrème, staat bekend als PFAS-vrij
Zenova suncare (Action) Nieuwe formulering is reef-vriendelijk en microplastic-vrij. Controleer de ingrediëntenlijst op PFAS.
Lavera Natuurlijke cosmetica, staat bekend als PFAS-vrij
Weleda Natuurlijke cosmetica, staat bekend als PFAS-vrij
Benecos Natuurlijke cosmetica, staat bekend als PFAS-vrij

De Potentiële Gevaren: Gezondheidsrisico’s Geassocieerd met PFAS

Wetenschappelijk onderzoek en epidemiologische studies hebben een breed scala aan potentiële gezondheidseffecten in verband gebracht met blootstelling aan PFAS (RIVM PFAS Info). Deze effecten omvatten onder meer leverbeschadiging, schildklieraandoeningen, een verhoogd risico op obesitas, verminderde vruchtbaarheid, immuundisfunctie (waaronder een mogelijke verzwakking van de reactie op vaccinaties) en een verhoogd risico op bepaalde vormen van kanker, zoals nier- en testiculaire kanker, evenals mogelijke ontwikkelingsproblemen bij kinderen en effecten op het geboortegewicht.

Het is zorgwekkend dat zelfs chronische blootstelling aan zeer lage concentraties van bepaalde PFAS in verband is gebracht met nadelige gezondheidseffecten, met name op het immuunsysteem (RIVM Risk Assessment Report [PDF]). De uitgebreide en diverse reeks potentiële gezondheidsrisico’s die met PFAS-blootstelling gepaard gaan, onderstreept de noodzaak voor consumenten om voorzichtig te zijn en actief te streven naar het minimaliseren van hun blootstelling aan deze chemicaliën uit alle mogelijke bronnen, inclusief persoonlijke verzorgingsproducten zoals zonnebrandcrème. Bepaalde PFAS, zoals perfluoroctaanzuur (PFOA) en perfluoroctaansulfonaat (PFOS), zijn geïdentificeerd als bijzonder schadelijk en worden daarom strenger gereguleerd (Rijksoverheid: Waarom niet verboden?).

Het gebruik van sommige van deze stoffen is al in veel toepassingen verboden of aanzienlijk beperkt (RIVM Verbod info). Echter, de opkomst van nieuwere PFAS-alternatieven, zoals GenX-stoffen (Prov. Zuid-Holland [PDF]), baart ook zorgen onder onderzoekers vanwege hun persistentie en potentieel voor nadelige gezondheidseffecten. De tendens om de ene soort PFAS te vervangen door een andere, vaak met kortere koolstofketens, elimineert niet noodzakelijkerwijs de risico’s, aangezien deze alternatieven ook persistentie en toxiciteit kunnen vertonen. Dit benadrukt de noodzaak van een meer omvattende aanpak die gericht is op het vermijden van de hele klasse van chemicaliën waar mogelijk.

De Verborgen Wereld Van Microplastics In Zonnebrand
De Verborgen Wereld Van Microplastics In Zonnebrandcrèmes.

Zijn Er Veilige PFAS? Het Bewijs Onderzocht

De vraag of er al dan niet “veilige” PFAS bestaan voor gebruik in consumentenproducten is complex, gezien de huidige stand van het wetenschappelijk onderzoek en de voortdurende ontdekkingen op dit gebied (Exponent). Het uitvoeren van uitgebreide langetermijnstudies naar het grote aantal bestaande PFAS is een inherente uitdaging, en ons begrip van hun potentiële toxicologische effecten evolueert voortdurend.

Hoewel sommige regelgevende instanties of wetenschappelijke beoordelingen bepaalde PFAS als acceptabel risico kunnen beschouwen bij zeer lage concentraties voor specifieke toepassingen, is de algemene trend binnen de wetenschappelijke en regelgevende gemeenschappen er een van toenemende voorzichtigheid ten aanzien van de gehele klasse van PFAS.

Vanwege de persistente aard en het potentieel voor cumulatieve blootstelling en effecten van PFAS, in combinatie met de voortdurende stroom van nieuw onderzoek dat mogelijke risico’s onthult die verband houden met zelfs minder goed bestudeerde PFAS, wordt het steeds moeilijker om definitief een PFAS als onomstotelijk “veilig” te bestempelen voor wijdverbreid en langdurig gebruik in consumentenproducten (CPSC White Paper [PDF]), met name die direct op de huid worden aangebracht, zoals zonnebrandcrème.

Zelfs als sommige PFAS op zichzelf of bij zeer lage concentraties minder toxisch lijken, kan de realiteit van wijdverspreide blootstelling aan een complex mengsel van verschillende PFAS uit meerdere bronnen leiden tot additieve of synergistische effecten die niet genegeerd kunnen worden. Deze complexiteit vereist een voorzorgsprincipe dat het vermijden van alle opzettelijk toegevoegde PFAS in persoonlijke verzorgingsproducten begunstigt (contra CBD standpunt). De groeiende wetenschappelijke consensus en het toenemende regelgevende momentum om bredere beperkingen of zelfs een volledig verbod op de gehele klasse van PFAS te implementeren (VNCI), in plaats van zich te richten op het reguleren van individuele stoffen op een geval per geval basis (JD Supra on ECHA steps), is veelbetekenend.

De voortdurende inspanningen binnen de Europese Unie om alle niet-essentiële toepassingen van PFAS te verbieden (ERM on REACH prep, Cosmetics Business EU Ban) en het gezamenlijke initiatief van verschillende Europese lidstaten, waaronder Nederland, om een uitgebreide beperking van de gehele groep PFAS voor te stellen onder de REACH-verordening (RIVM Details Europees verbod), onderstrepen dit. Deze aanzienlijke verschuiving in de regelgevende strategie (Biorius News) suggereert sterk dat de meest verstandige aanpak voor consumenten die zich zorgen maken over PFAS-blootstelling is om prioriteit te geven aan het selecteren van producten die expliciet geformuleerd zijn als PFAS-vrij (Labocosmetica PFAS-vrij), in plaats van te proberen onderscheid te maken tussen potentieel “veilige” en “gevaarlijke” individuele PFAS.

Beat the Microbead
Beat the Microbead App downloaden (GoodFeeling.nl heeft geen affiliatie met Beat the Microbead – geen advertentie)

Uw Zonnebrandcrème Label Ontcijferen: Verborgen PFAS Vinden

Voor consumenten die de aanwezigheid van PFAS in zonnebrandcrème en andere cosmetische producten willen vermijden (EcoMundo PFAS in Cosmetics), is het essentieel om te weten hoe deze stoffen op de ingrediëntenlijst vermeld staan. Hoewel de chemische namen van PFAS vaak lang en complex zijn, zijn er bepaalde aanwijzingen waar consumenten op kunnen letten. Zo zijn de voorvoegsels “per-” en “poly-” en de aanwezigheid van het woorddeel “fluoro” in de ingrediëntnaam sterke indicatoren van de mogelijke aanwezigheid van PFAS (Detic).

Enkele veel voorkomende PFAS-ingrediënten die in cosmetica kunnen voorkomen en dus ook op zonnebrandcrème labels te vinden kunnen zijn, zijn onder meer perfluoroctaanzuur (PFOA), polyperfluormethylisopropyl ether, polyperfluoroisopropyl ether, polytetrafluorethyleen (PTFE), perfluordecaline, perfluorohexaan, perfluoroctaansulfonaten (PFOS) en perfluorononaanzuur (PFNA). Er zijn ook beperkingen op specifieke PFAS zoals PFHxA (H2O Waternetwerk, Personal Care Insights, Cosmeservice, SpecialChem).

Het herkennen van deze naamgevingsconventies en structurele indicatoren kan consumenten in staat stellen om beter geïnformeerde aankoopbeslissingen te nemen, zelfs zonder een diepgaand begrip van de complexe chemie van individuele PFAS. Daarnaast kunnen consumenten gebruikmaken van handige mobiele applicaties voor het scannen van ingrediënten, zoals de INCI Beauty app of de Think Dirty app. Met deze apps kunnen gebruikers de barcode van een product scannen of handmatig de ingrediëntenlijst invoeren om snel te controleren op de aanwezigheid van PFAS en andere potentieel schadelijke stoffen.

Het is echter belangrijk om te onthouden dat de informatie die beschikbaar is op websites en in deze apps mogelijk niet altijd volledig actueel is (Consumentenbond: Fabrikanten negeren regels, Consumentengids Producten met PFAS [PDF]), aangezien fabrikanten de ingrediëntenlijsten van cosmetische producten periodiek kunnen bijwerken (Cosmetics Europe Recommendation [PDF]). Daarom is het altijd raadzaam om de fysieke productverpakking te controleren op de meest recente en nauwkeurige ingrediënteninformatie. Door deze hulpmiddelen en kennis te gebruiken, kunnen consumenten de complexiteit van ingrediëntenlijsten beter navigeren en weloverwogen keuzes maken om hun blootstelling aan PFAS via persoonlijke verzorgingsproducten te minimaliseren.

Certificeringen en Keurmerken: Uw Gids naar PFAS-Vrije Zonnebrandcrème in Nederland

Voor consumenten in Nederland die op zoek zijn naar zonnebrandcrème die gecertificeerd PFAS-vrij is, kunnen bepaalde keurmerken en ecolabels een waardevolle leidraad vormen. Het Europese Ecolabel (EU Ecolabel) (EU Ecolabel Criteria [PDF], Coslaw, BEUC, EU Ecolabel DE, META EEB, HKTDC Research, JRC Comments [PDF], ChemLinked) en het Nordic Swan Ecolabel (Nordic Swan Criteria, Svanemaerket DK, Svanen SE, Criteria Doc 1 [PDF], Background Doc 1 [PDF], API Doc [PDF], Criteria Doc 2 [PDF], Background Doc 2 [PDF]) zijn twee prominente certificeringen die strenge criteria hanteren met betrekking tot het gebruik van PFAS in cosmetische producten, waaronder zonnebrandcrème.

Deze ecolabels bieden consumenten een betrouwbare manier om producten te identificeren die onafhankelijk zijn geverifieerd en voldoen aan hoge normen op het gebied van milieu en gezondheid, waaronder de afwezigheid van PFAS. Andere certificeringen die vaak op natuurlijke en biologische cosmetische producten voorkomen (Detoxplein), zoals Cosmos Organic, Natrue en Ecocert, kunnen ook indicatoren zijn van merken die het gebruik van synthetische chemicaliën, waaronder PFAS, doorgaans vermijden, hoewel dit niet altijd een expliciet criterium is voor alle natuurlijke certificeringen.

Het “Zero plastics inside” label (NoPlasticPlease) is een certificering die aangeeft dat het product geen microplastics bevat, en aangezien sommige gefluoreerde polymeren onder de bredere definitie van microplastics kunnen vallen, kan dit label een extra zekerheid bieden voor consumenten die zich zorgen maken over bepaalde soorten PFAS (Care for Skin – Zonder Plastic). Door te letten op deze keurmerken en certificeringen kunnen consumenten in Nederland gemakkelijker zonnebrandcrème selecteren die vrij is van PFAS en andere potentieel schadelijke stoffen (Groene Leefstijl).

Merken Die Vooroplopen: PFAS-Vrije Zonnebrandcrème Opties in Nederland

Er is een groeiend aantal merken dat zich richt op het formuleren van zonnebrandcrème zonder het gebruik van PFAS en die in Nederland verkrijgbaar zijn (Indisha Blog, Viva Donna Blog). Verschillende merken die in de onderzochte bronnen worden genoemd als natuurlijk, biologisch of expliciet PFAS-vrij zijn Lavera, Weleda, Living Nature, Mádara, PHB Ethical Beauty, Benecos en INIKA.

Daarnaast zijn er andere merken die zich richten op minerale of natuurlijke zonnebrandformuleringen (Bewust Puur Minerale Zonnebrand, Bewust Puur Collectie Mineraal), die van nature minder waarschijnlijk PFAS bevatten, zoals Alphanova Sun, Green People, Loveli, Sol de Ibiza (Zepig Natuurlijke Zonnebrand) en Dr. Jetske Ultee (Dr. Jetske Ultee Testwinnaar). Ook specifieke producten zoals Kelfort zonnebrand worden als PFAS-vrij aangeboden (Smit Maassluis).

De toenemende beschikbaarheid van meerdere merken die PFAS-vrije zonnebrandcrème aanbieden op de Nederlandse markt (Groene Helden Academie, Bio Amable Vegan Zonnebrand, Bewust Puur Collectie) toont aan dat consumenten steeds meer keuzemogelijkheden hebben en niet noodzakelijkerwijs hoeven in te boeten aan effectieve zonbescherming om deze potentieel schadelijke chemicaliën te vermijden. Het is altijd raadzaam voor consumenten om de productlabels en de officiële websites van deze merken zorgvuldig te controleren op de meest actuele en specifieke informatie over hun formuleringen en eventuele expliciete vermeldingen van PFAS-vrij te zijn (NCV Actueel).

Tabel: PFAS-Vrije Zonnebrandcrème Merken Beschikbaar in Nederland (Niet-Exhaustief)

Merknaam Beschrijving
Lavera Natuurlijke cosmetica, vaak met Ecocert label, staat bekend als PFAS-vrij.
Weleda Natuurlijke cosmetica, staat bekend als PFAS-vrij.
Living Nature Natuurlijke cosmetica, staat bekend als PFAS-vrij.
Mádara Natuurlijk merk uit Letland, make-up en verzorging vaak PFAS-vrij.
PHB Ethical Beauty Natuurlijke en veganistische cosmetica, staat bekend als PFAS-vrij.
Benecos Natuurlijke cosmetica, staat bekend als PFAS-vrij.
INIKA Natuurlijke make-up, staat bekend als PFAS-vrij.
Alphanova Sun Minerale zonnebrandcrème, vaak zonder parabenen en nanodeeltjes.
Green People Gecertificeerde natuurlijke zonnebrandcrème, vaak parfumvrij.
Loveli 100% natuurlijke zonnebrandcrème, vaak zonder parfum.
Sol de Ibiza Volledig natuurlijke, biologische en veganistische zonnebrandcrème.
Dr. Jetske Ultee Zonnebrandcrème zonder allergenen, parfum en alcohol, wel microplastics.

Let op: Deze tabel is gebaseerd op de beschikbare onderzoek fragmenten en is niet tijdloos. Consumenten wordt aangeraden om altijd de product labels te controleren voor de meest actuele informatie.

De Kosten van Veiligheid: Prijzen van PFAS-Vrije en Reguliere Zonnebrandcrème Vergelijken

De prijzen van zonnebrandcrème, zowel PFAS-vrij als conventioneel, kunnen aanzienlijk variëren, afhankelijk van factoren zoals de merknaam (vergelijk prijzen van bijv. Caudalie of Lancaster op sites zoals Supersales), de kwaliteit van de ingrediënten (bijv. minerale versus chemische UV-filters (RIVM over nanodeeltjes), biologische ingrediënten), de beschermingsfactor (SPF), de verpakkingsgrootte en de specifieke winkel of verkooppunt. Over het algemeen kan worden gesteld dat sommige natuurlijke en op mineralen gebaseerde zonnebrandcrèmes (die vaak PFAS-vrij zijn) mogelijk iets hoger geprijsd zijn dan sommige gangbare, massaal geproduceerde conventionele opties.

Dit kan te wijten zijn aan de kosten van de ingrediënten, de productieprocessen en de certificeringen die bij natuurlijke en biologische producten komen kijken. Echter, het is belangrijk om te benadrukken dat er ook betaalbare PFAS-vrije keuzes beschikbaar zijn voor consumenten. Sommige huismerken of budgetvriendelijke opties die positieve beoordelingen hebben ontvangen in tests (Consumentenbond Beste Zonnebrand), zoals Cien Sun Love Your Planet (hoewel de SPF-waarde ter discussie stond Hart van Nederland, Metro Nieuws) of Zenova (Parkweg Kliniek), kunnen ook PFAS-vrij zijn.

Consumenten hoeven dus niet per se een hoger bedrag uit te geven om een veiligere keuze te maken. Het is raadzaam om de prijzen van verschillende merken en retailers (zowel online als in fysieke winkels) te vergelijken en te letten op eventuele aanbiedingen, kortingen of voordeelverpakkingen om een PFAS-vrije zonnebrandcrème te vinden die past bij hun budget en behoeften. De perceptie dat PFAS-vrije zonnebrandcrème altijd duurder is, is niet per se waar, en er is een scala aan prijsklassen beschikbaar, waardoor het voor een breder publiek toegankelijk wordt om een veiligere keuze te maken.

Heeft PFAS Invloed op de Houdbaarheid? Wat We Weten

De houdbaarheid van zonnebrandcrème wordt over het algemeen aangegeven door het symbool van een geopend potje met een getal gevolgd door de letter “M” (voor maanden), wat de “periode na opening” (PAO) aanduidt (Viata). Ongeopende zonnebrandcrème heeft doorgaans een houdbaarheid van ongeveer 2 tot 3 jaar vanaf de fabricagedatum, maar dit kan worden beïnvloed door de opslagomstandigheden. Blootstelling aan hoge temperaturen en direct zonlicht kan de afbraak van de actieve UV-filters en andere ingrediënten versnellen (KWF Feiten & Fabels). Een juiste opslag van zonnebrandcrème is dus cruciaal om de effectiviteit te behouden gedurende de aangegeven houdbaarheid, ongeacht of het PFAS bevat of niet. Er is momenteel geen sterk wetenschappelijk bewijs dat suggereert dat PFAS zelf de houdbaarheid van zonnebrandcrème significant beïnvloeden.

Sommige bronnen suggereren echter dat minerale zonnebrandcrèmes (die vaak zonder PFAS zijn geformuleerd) mogelijk een langere houdbaarheid hebben in vergelijking met sommige chemische zonnebrandcrèmes, vanwege de inherente stabiliteit van de minerale UV-filters, zoals zinkoxide en titaniumdioxide. Het is dus plausibel dat de algehele formulering van de zonnebrandcrème, inclusief het type UV-filters en andere ingrediënten (Milieu Centraal Cosmetica), wat kan correleren met de aanwezigheid of afwezigheid van PFAS, indirect de stabiliteit en houdbaarheid kan beïnvloeden. Meer specifiek onderzoek naar dit aspect zou nuttig kunnen zijn. Over het algemeen is het advies om zonnebrandcrème niet langer te gebruiken dan de aangegeven houdbaarheid en om het product weg te gooien als de textuur, geur of kleur is veranderd.

Weloverwogen Keuzes Maken: Aanbevelingen voor Nederlandse Consumenten

Samenvattend is er een groeiende bezorgdheid over de aanwezigheid van PFAS in consumentenproducten, waaronder zonnebrandcrème, vanwege de mogelijke gezondheids- en milieurisico’s (RIVM Vraag & Antwoord). Hoewel het wetenschappelijk onderzoek naar de veiligheid van alle individuele PFAS nog loopt, is de algemene trend in de regelgeving en de publieke opinie er een van toenemende voorzichtigheid. Nederlandse consumenten die PFAS in hun zonnebrandcrème willen vermijden, kunnen de volgende stappen ondernemen:

  • Lees de ingrediëntenlijst zorgvuldig: Let op de voorvoegsels “per-” en “poly-” en de aanwezigheid van “fluoro” in de ingrediëntnamen.
  • Gebruik ingrediënten scannende apps: Maak gebruik van apps om potentiële PFAS-ingrediënten te identificeren.
  • Kies producten met relevante keurmerken: Geef de voorkeur aan producten met het Europese Ecolabel of het Nordic Swan Ecolabel. Overweeg natuurlijke en biologische keurmerken als indicatoren.
  • Selecteer merken die expliciet vermelden PFAS-vrij te zijn: Raadpleeg de in dit rapport genoemde merken en controleer productverpakkingen en websites.
  • Vergelijk prijzen: Onderzoek verschillende merken en retailers om betaalbare PFAS-vrije opties te vinden.
  • Bewaar zonnebrandcrème op de juiste manier: Volg de opslagrichtlijnen om de effectiviteit van het product te waarborgen binnen de houdbaarheidstermijn.

Het is belangrijk voor consumenten om op de hoogte te blijven van de laatste onderzoeken en regelgevende ontwikkelingen met betrekking tot PFAS in cosmetica. Indien nodig kunnen consumenten rechtstreeks contact opnemen met fabrikanten voor meer informatie over de ingrediënten van hun producten.

Gelukkig is er een groeiend aanbod van veiligere, PFAS-vrije zonnebrandcrème alternatieven beschikbaar in Nederland (Consumentenbond Duurzame Zonnebrand), en het bewustzijn over dit probleem neemt zowel bij consumenten als fabrikanten toe.

Geraadpleegde bronnen: